З людзьмi i сам-насам

* * *

Нібы ў мяне памінкі па Астаф'еве,— перачытваю, як новае чытаю «Затеей» ў кнізе «Падение листа», выдадзенай у 1988 годзе, з маімі тагачаснымі паметкамі на палях. I ў блакнот адхіляюся час ад часу.

Багата ўсяго, i не толькі для рускіх. Багацце слова як сеткай, а то i як невадам цягае з народных глыбіняў. I адбірае з гэтага ўлову лепшае ды найлепшае, як быццам легка, многа гэтаму не правучыўшыся. Колькі ж ён бачыў сваім, пасля франтавога ранения адзіным вокам, колькі сабраў i аддаў на радасць чытачу, не абцяжаранаму лішняй зайздрасцю, якая хоць i ёсць, аднак жа чыстая. I народнасць ад самага нізу, на ўсю глыбіню-шырыню. I вайны ён паспытаў удосталь, радавы сувязіст, «израненный воин», як хтосьці так у дні жалобы гістарычна напісаў.

Над Астаф'евым успамінаецца трэці часопісны кавалак Пташнікавай таленавітай «Ненапісанай аповесці», школьны экзамен па алгебры. I там аўтар ведае яе, як i трэба ведаць тое, пра што пішаш, i Астаф'еў усе свае алгебры ведае так, як быццам з гэтым раскошным веданнем i нарадзіўся. А я прымаю гэта ў абодвух з пашанай. I таежнае, i палявое, i вайсковае, i гарадское, i чым жыў салдат, i чым галодны, босы пасляваенны падлетак — усё натуральна жывое.

Думалася пра дружбу сібірскага самародка з нашым Быкавым, афіцэрам-франтавіком, i з Пышным, франтавіком-радавым, яшчэ ж i сувязістам таксама. А як ён шчыра, хораша напісаў пра слаўнага, незабыўнага Дзіму Кавалёва, па маці рускага, па бацьку беларуса!..

Успамінаю Віктара Пятровіча на тары Чарнечай, каля помніка Кабзару, стомленага i нялёгкім жыццём, i заложнаю працай дома, у сваёй Аўсянцы, i бясконцымі спрэчкамі на цеплаходзе, па вечарах, дый не насуха... Я амаль усю сваю ўвагу аддаваў тады польскаму сябру Фларыяну Няўважнаму, з якім можна было задавальняцца i сціплай чарачкай, i змястоўнай, вясёлай цвярозасцю. I сёння чую распараны познім ды шумным застоллем голас сябра літоўскага, магутнага Вітаса Пяткявічуса,— як ён счапіўся са «старэйшым братам», Астаф'евым, абараняючы роднае імкненне да дзяржаўнай незалежнасці: «А что ты так заботишься о нас, бедных литовцах? Дай нам, позволь умереть с голоду!..» Спрэчку гэтую мы чулі ўдвух з Няўважным, i Фларыян расказваў мне пазней, што Астаф'еў перад гэтым дняпроўскім рэйсам нешта нядаўна быў у Варшаве i не спадабаўся палякам сваёй «маскальскай» імперскасцю. Ca мною ў яго такога не было. Асабліва ў самотнай прахалодзе, калі нас з ім прывезлі на rapy i мы чакалі на лаўцы пад дрэвамі, пакуль знізу не падняўся даўжэзны пешы людскі паток. Нагаварыліся... А на мітынгу былі ў групе міжнародных гасцей, выступалі, i была такая спёка, што Віктара я ўспамінаю з усмешлівым перабольшаннем. Ён у мяне не проста прысеў на зялёным адкосе, у самым падножжы помніка, а нават скінуў свае ўяўныя кірзачы i парцянкі паслаў, распасцёр на халявах, каб падсохлі ад поту. Такая свабодная прастата.

Праз усё яго бачанне, веданне прыроды, працы, бяды i болю прасвечвае, я паўтараюся, не толькі рускае, але i агульналюдское,— любоў да сумленнага жыцця, да людзей цяжкай працы. I колькі ў гэтым непадробнай шчырасці, колькі высокай паэзіі, зразумелай кожнаму i ўсюды!..

I не гумар у яго, а радасць жыцця такая, што i мяне, чытача, час ад часу ўдзячна развясельвае.

...Столькі ў свой час гаварылася пра салжаніцынскі «Матренин двор», які мне, дарэчы, з самага пачатку нагадваў «Живые мощи» Тургенева. А вось чытаю «Парўню», i думаецца, як шчодра ў яго, Астаф'ева, такога высокамастацкага дабра, калі б пачаць хваліць «паштучна».

...Перачытаў Тургенева i Салжаніцына.

I «Живые мощи», i «Матренин двор» — як заклік да цішыні i роздуму, неабходных для сапраўднай літаратуры, каб яна ў такіх умовах рабілася, з самага нізу жыцця выносячы праўду пра яго «на свет цэлы». I грунтоўнасць у апісаннях — ад той свабоды выбару i абавязку праўды, паўнаты жыцця.

Тры аўтары, далучыўшы i Астаф'ева.

Радавіты прыгоннік, барын-паляўнічы; настаўнік матэматыкі пасля вырастания ў інтэлігентнай сям'і, афіцэрскага фронту, турмы i ссылкі; вясковы сірата, не ў роднай хаце, a ў дзіцячым доме, юнак, які сваё літаратарства аплаціў ваеннай гарапашнасцю, ранениям^ пасляваенным ліхалеццем, амаль самавук у параўнанні з памешчыкам, адукаваным па-еўрапейску, i з савецкім педагогам, у якога, праўда, не было даваеннага шастання па замежных сталіцах, свабоднага ведання некалькіх моў, a ўсё ж гэта не тое, што двухгадовыя літаратурныя курсы ў Маскве...

Аўтар «Живых мощей» пісаў, што называецца, ад паўнаты душы, у свабодзе выбару ды ў безнагляднасці. Другі аўтар, «Матрениного двора», адваяваўшы, выпакутаваўшы трохі свабоды сілай душы. А трэці, што напісаў, між іншым, i «Паруню» «по веленью божьему» ды з мужным пераборам выкарыстваючы час «галоснасці», «перабудовы» i «дэмакратычнай» смуты, ужо без двукосся.

Можна яшчэ сюды i Цютчава дадаць, эпіграф да «Живых мощей»:

Край родной долготерпенья —

Край ты русского народа!

I можна перайсці да самога сябе, задумацца над тым, а як жа ў цябе з вобразам жанчыны-маці, пакутніцы ў працы, у горы ды ў бедах, сваіх i народных?..

* * *

Не памятаю, ці дзе запісана ў мяне, хоць бы намёкам на тое, што мама расказвала пра сябемаладзіцу. Хутчэй за ўсё — не. Як яны з нашым, з маім бацькам згодна жылі, як толькі аднойчы было, што яна да сваіх, у суседнія Маласельцы схадзіла, дык за тое, што без дазволу або ўзгаднення, ды яшчэ i пераначавала там, бацька наш, цяжка ўявіма малады з яшчэ на тры гады маладзейшай мамай, у якой нават Ганны, нашай найпершай, не было яшчэ, упершыню, як яна казала, «першы i апошні раз», ці ад бацькоў наказ які пачуўшы, пакуль яе не было, ці свой характар захацеўшы паказаць, калі яны селі сям'ёю за стол i яна з лыжкай прысела каля яго, ён — во ажно як! — выхапіў у яе тую лыжку i бразнуў яе, хоць i не звонка, драўляную, аб падлогу. А яна сабе ўстала, лыжку падняла ды, не абцёршы яе,— тыц у крупнік. I сёрбае, як усе, бо гарачае. Таксама ж характар! На ўсё жыццё, бо яшчэ ж i найменшаму з дзяцей, мне, па ліку дзесятаму, ужо ўдавою стаўшы, расказала за прасніцай.

Успомнілася гэта цяпер над старонкаю «Матрениного двора», дзе старая пакутніца ўспамінае: «Меня сам ни разику не бил». Не кніжнасць тут у мяне, а наша «общность», агульнасць літаратараў i людзей. А яшчэ i сямейная гордасць — тым, што ў маіх тая першая i апошняя сутычка была не такая, як у Матроны са сваімі, з мужыком пры ягоных бацьках i залвіцы, бо там: «То есть был-таки раз — я с золовкой поссорилась, он ложку мне об лоб расшибил. Вскочила я от стола: «Захлебнуться бы вам, подавитесь, трутни!» И в лес ушла. Больше не трогал». А наша мама нашаму тату, дзеду з бабай нават i слова злоснага не сказала.

Запісваю, i думаецца з сумнаватай усмешкай, як бы гэта Валодзю Калесніку спадабалася ды прыдалося ў кнізе пра мяне...

* * *

Калі памёр Уладзімір Высоцкі, Эльдар Разанаў параўноўваў яго... з Гётэ.

А на пахаванні генерала Лебедзя артыст Аляксей Пятрэнка, зноў жа па тэлебачанні, параўноўваў «этого самородка»... з Ламаносавым i Шаўчэнкам...

Таксама з жалю.

* * *

Акружэнец, не партызан, а прымак у багатым хутары, былым фальварку, амужычаны журналіст, працавіты круцель, прысуседзіўся на мірскім кірмашы да ларка з «чарнілам», прывезшы з дому, за дванаццаць кіламетраў на выпрашаным у брыгадзіра калгасным гора-кані бочачку салёных агуркоў. Хвацкая закусь, жывая капейка!.. I раз, i другі раз, i трэці...

Расказваючы мне пра гэта, колішні зямляк, жыдок з Турца, цяпер ажно маскоўскі бухгалтар на пенсіі, расчулена смакаваў гэтую «смекалку», ажно вочы заплюшчыўшы:

— Огурчик — рубль! Огурчик — рубль!.. I рубель жа не сённяшні, a сталінскі ці хрушчоўскі.

* * *

Вярнуўся з ЗША з нейкай вялікай удачай у сваім бізнесе, а дома, ледзь не з ходу — шырокі інфаркт i некралoг з памінальнай нацяжкай.

Прыгадаўся пачатак ягонай кар'еры, кніга рускіх народных казак, поўная адкрыта-агіднага брыдкаслоўя, але для гандлёвай прыманкі маляўніча аформленая пад кнігу для дзяцей. На паседжанні праўлення Саюза пісьменнікаў, у «розных», яна разглядалася як шкодная парнаграфія. А ён, выдавец-пачатковец, моўчкі адседжваў сваё за доўгім сталом i толькі прытоена ўсміхаўся, трэба думаць, з таго, якія мы ўсе прастакі ca сваёю адсталай маральнасцю.