З людзьмi i сам-насам

* * *

Наша Крынічнае.

Да ўсяго прывыкаеш. Салаўёў яшчэ застаў, але запісваць не пацягнула. A жураўліны пераклік за Нёманам, дзе лугі тым часам дружна пайшлі ў зеляніну ад начных i дзённых дажджоў, чую кожную раніцу з дарогі ў пасёлак, як быццам без хвалявання, як штосьці звычайнае, неад'емнае. Што ж, на дваццатай тут вясне.

* * *

Рэкс на ланцугу, злосна гаўкае ад будкі, ніяк не можа змірыцца з тым, што мы даўно знаёмыя, што я тут як свой чалавек. А малая чорная сучка (прабачце, забыўся за зіму, як вас завуць) то моўчкі тупаціць, то сядзіць каля ганка, начэкваючы, што гаспадыня нарэшце выйдзе i штосьці дасць. Ніяк не паддаецца на мае пацмокванне, упрошванне падысці да лаўкі, дзе я прысеў з малаком, пад маю далонь, каб пагладзіў. Толькі сярдзіта, нягучна пагаўквае на камароў, на ляту хапаючы ды чаўкаючы ix. Гаворыцца: «Як сабаку муха». А тут жа яшчэ меншая назола.

* * *

Спёка ледзь не па-летняму. Яблыні дацвітаюць багата, як лапчатым снегам пасыпваючы пялёсткамі на траву i на яшчэ адкрытую зямлю.

Абедаем на кухні. А потым хтосьці першы, нечакана:

— A зірніце ў акно! I хмары няма, a такі спорны дождж!

Потым я выйшаў на ганак і, прысеўшы, пачаў любавацца, што адбылося ў такой раскошы, пасля некалькіх дзён спякоты i гут, не толькі ў горадзе, перад нашым ад'ездам сюды.

Багаты ў сонцы цвет яблыні хутка намок i абвяў, густа абсыпаўшыся вялікімі бялячкамі пялёстак. А чарэшня, што адцвіла раней, стаіць сабе ў сонцы, яшчэ ўсё шчасліва мокрая.

Шпак, сёлета першы для мяне, прысеў на найвышэйшай галінцы чарэшні. Мала гэтага — пырхнуў яшчэ вышэй, на высачэнную галінку таксама мокрай ліпы. Добра быць птушкай! Усё навокал ды зверху — яшчэ прыгажэйшае.

* * *

Сонца i цішыня. Пасля ўчарашняга дажджу квецень не вярнулася на яблыні. Цвітуць толькі бэз i каліна. Неяк песенна, нават запісваць прыемна.

* * *

Вячэрняе бойкае вогнішча. Самотна высокі, няпоўны месяц на другой квадры. Скрылікі сала i лустачкі хлеба на ражэнчыках. I салаўі ў цёмнай надрэчнай гушчэчы. Спачатку далекавата, а затым спакваля бліжэй, бліжэй, як быццам зацікаўленыя вогнішчам.

Toe, што потым, здалёк успамінаецца як шчасце.

* * *

Шырокія аўтакаляіны прылясной дарогі ўтапіліся ў павышэлай ад дажджоў траве, а замест ранейшага пылу на ix, цяжкага для хады, гладкая ўезджанасць, па якой ідзецца тупка.

He толькі мне.

Павярнуўшы з двара на дарогу, заўважыў водцаль у каляіне... бусла. Так проста гэта i так незвычайна, ніколі не бачана, каб i ён уладзіўся прайсціся!.. А мне прыйшлося яму перашкодзіць, хоць я спачатку i пайшоў павальней. I раз, i два азірнуўшыся на мяне, буська няспешна, але ж i абачліва падскочыў, залапаў крыламі ўшырыню, на выгляд цяжка ўзняўся, пашыбаваў над дарогай i ўзлескам, пад ранняе сонца, туды, дзе асядзе тонка-чырвонымі цыбамі на росна-зялёнай роўнядзі, закіне дзюбу ў неба i зойдзецца шчаслівым клёкатам-смехам.

* * *

На самым лісцяным чубчыку старой, разложыстай бярозы, у сонейку — зязюля. Спыніла мяне голасам, бачу яе знізу, з дарогі, i збоку, у профіль. Як яна ледзь прыкметна, рытмічна патузваецца раскрытай дзюбай наперад, у лад свайму прыемна простаму, заўсёды новаму «ку-ку!..».

I такая яшчэ падзея на пачатак новага дня.

* * *

«Кнігазбораўскі» аднатомнік Наталлі Арсенневай.

...Скрозь у яе сінь, пачаўшы з заходнебеларускага зборніка «Пад сінім небам». Сінія завеі, сінню ўмыцца, сніць сінь, рассініць далеч год, сіняя пушча... I далей, i далей... I толькі ў палавіне кнігі, у вершы «Пачакай»:

I блакітным ладанам удален

Найшчырэйшая плыве туга.

Па найвышэйшым рахунку — найлепш у яе з прыродай. I ніхто ў падобным выпадку не папракне толькі пейзажамі боскага Левітана... Можна сабе дазволіць такую раскошу i ў паэзіі. Бо прырода ў яе ідзе праз душу, часта наводзячы на светлае, высокае, чалавечнае па-жаночы. I сінь, сінеча — ад вясёлай, шчаслівай, як кажуць палякі, пагоды духа, ад глыбіні чыста-мірнага неба.

...I трывожная думка, між іншым, чытаючы, што i да нашага «Кнігазбору» яшчэ, чаго добрага, начальнікі дабяруцца,— такое, як гэты смела-апальны том, выдаўцам не даруецца, так не пройдзе...

* * *

У сваім нядаўнім, разумным i мужным выступленні па радыё «Свабода» Віктар Казько, які апошнім часам многа перацярпеў, добра намякнуў пра неабходнасць адчування вечнага. Дзеля як найбольш правільных паводзін, найбольш адпаведнай настройкі для творчасці.

* * *

У дачнай залежы старых часопісаў — разрозненыя нумары «Иностранной литературы» з канца 80-х — пачатку 90-х гадоў. Колькі непрачытанага ў свой час! Раманы, аповесці, апавяданні. Албанскія, нарвежскія, кітайскія, румынскія, індыйскія... Hi аўтарскіх прозвішчаў, ні назваў твораў, само сабой, не запомніш, але ж i добры настрой, i роздум неяк са мной застануцца, пашыраючы ды паглыбляючы мой вобраз вялікага свету, з чытацкай i пісьменніцкай удзячнасцю за гэта.

* * *

Учора, звонячы ў Мінск, папрасіў дачку прывезці тамы Якуба Коласа з апавяданнямі. Захацелася ix, успамінаючы шэрую кніжыцу «Родныя з'явы», афармленнем падобную на «Рунь» Максіма Гарэцкага. З маёй першай вясковай бібліятэкі, што не змяшчалася сваім трохмоўем на самаробнай этажэрцы.

...Апавяданняў з 1906-1917 гадоў значна менш за тыя, што напісаны, як значыцца на тытуле, у паслякастрычніцкі перыяд. Дачытаўшы першыя, да другіх адразу не пацягнула, не ведаю, ці пацягне i крыху пазней, бо выразна адчулася, што я захацеў вярнуцца іменна ў ранні, зусім свабодны час творчасці Тараса Гушчы. I варта, i трэба было гэта зрабіць, хаця б з-за «Маладога дубка» i «Наша сяло, людзі i што робіцца ў сяле...» — яркага, глыбокага апавядання i светлай, шчырай заяўкі няхітрым нарысам на пачэснае месца ў сапраўднай літаратуры i мастацкай прозе.

...На машынапісе дзвюх маіх аповесцей, пасланых з партызанскай пушчы ў Маскву, з кароткім адрасам: «Саюз беларускіх пісьменнікаў, Максіму Танку», былі не надта шматлікія паметкі тых, хто мяне прачытаў да вызвалення Мінска i майго прыезду на працу ў газеце-плакаце «Раздавім фашысцкую гадзіну». Былі пытальнікі i клічнікі, нават i чырвоным алоўкам, аднак цяпер мне прыгадаўся прыгожы почырк Максіма Лужаніна з такім суровым прысудам: «Поўнае няведанне ўмоў часу i патрэб часу».

Былі пасля i добрыя водгукі старэйшага сябра, з якім пяць гадоў працаваў у адной рэдакцыі, дзе i з почыркам яго пазнаёміўся, нічога не сказаўшы яго ўладальніку пра той прысуд. Ды вось жа зноў успомнілася i найранейшае, i яшчэ два водгукі, у цэлым станоўчыя, але i з падтэкстам. Прачытаўшы ў рукапісе мае «Птушкі i гнёзды», ён ухваліў ix у выдавецкай рэцэнзіі, аднак i намякнуў на «ўважлівае прачытанне Пруста» i падобных яму (не памятаю прозвішчаў) тэарэтыкаў ды практыкаў «патоку свядомасці», што ў мяне выклікала вясёлае недаўменне, а выдаўцоў магло i насцярожыць рэцэнзентавым намёкам на такое адхіленне ад сацрэалізму...

Трэці падтэкст мог бы пайсці тут i зусім асобна. Таксама ў выдавецкай рэцэнзіі, зноў жа пахваліўшы мяне за «Ніжнія Байдуны», Максім, дарэчы, сакратар пры Коласе, даволі тонка падсунуў i меркаванне пра пэўнае падабенства мае рэчы да Коласавага «Наша сяло...».

Нядаўна я выбарачна перачытваў польскі пераклад «Ніжніх Байдуноў», таленавіта зроблены Янам Гушчам, а таксама i яго даўгаватае пасляслоўе да тонкай кніжкі. Ён называе маю рэч не аповесцю, а хутчэй кнігай свабодных гавэндаў, да якіх, пісьмом папрасіўшы мае згоды, далучыў у канцы i апавяданне «Гуртавое». Успомнілася, калі перачытваў гэта, што i Валодзя Караткевіч у эсэ пра мяне наконт пахваленых ім «Байдуноў» сказаў, што «ніякая гэта не аповесць». Пры ўсёй павазе да маіх паляка i беларуса, я тут не задумваюся, на ўсе грудзі выдыхнуўшы даўно i шчыра, a ў нечым i захоплена сабранае памяццю з як найбольш натуральнай свабодай,— у гэтым галоўнае.