З людзьмi i сам-насам

Колас, Лужанін, Гушча, Караткевіч... A быў жа яшчэ нестары літаратуразнавец, які на абмеркаванні новых празаічных твораў спытаўся ў мяне, ці чытаў я Міхаіла Аляксеева, «Хлеб — имя существительное». Не ведаю, ці ён паверыў мне, калі я сказаў адмоўна, але адразу пасля паседжання я спусціўся ў бібліятэку Дома літаратара, папрасіў тую кнігу i дома неадкладна прачытаў. Што ж, у кожнага тое, што цяпер найчасцей называецца «малой радзімай», дае яму права на любасць i наймудрэйшую выснову: «Мая мама лепшая за ўсіх». Нямала ўжо такіх кніт у сусветнай літаратуры, i будзе ix яшчэ больш, i чытацца будуць яны з патаемнай i адкрытай удзячнасцю, а то яшчэ некаторыя i перачытвацца.

Нядаўна на старонках «Нашай нівы» другі літаратуразнавец, значна маладзейшы, з наіўнай просталінейнасцю з прачытанага адкрываў, як гэта ў савецкія часы беларускія пісьменнікі павінны былі пісаць толькі тое, што патрабавала камуністычная ўлада. «Нават адпаведная разнарадка тэмаў i вобразаў існавала...» Во як, нават i вобразаў!.. Юнаму тэарэтыку такая спрошчанасць, можа, i даравальная, а вось што я, стары, абстраляны практык, паспяшаўся акрэсліць зусім i не зусім свабодны час Коласавай творчасці на «да» i «пасля» кастрычніка, дык гэта ўжо дарма. Свабодны выбар тэмаў i вобразаў у Коласавых апавяданнях i, так сказаць, курскага, настаўніцкага перыяду, i наогул дваццатых гадоў адчуваецца з поўным даверам. З заслужанай пашанай бачыцца сталасць мастака, культура яго слова. За спелай прозай адчуваецца i свежая паэзія вершаў, «Новай зямлі», «Сымона-музыкі». A ўжо недзе далей, дый не так далека наперадзе будзе трагедыя літаратурнага прыгону, пляга рэпрэсіяў ўсемагутнага камуністычнага тэрору — той час, калі ён, Колас, «тры гады спаў не раздзяваючыся», пра што нам, трупе маладых, расказваў вясной 1953-га ў Каралішчавічах.

...Хораша, весела i сардэчна, мудра піша ён пра абедзве крайнасці чалавечага веку — маленства i старасць, хоць сам яшчэ ў тым узросце, пра які рускія гавораць: «Уже умен и еще молод», сталасць пасля саракоўкі. Хоць ужо i ён прымяркоўваецца да старэчых адзнакаў. «У Міхаіла Іванавіча была досыць пачэсная лысіна,— расказвае ён i ў дужках дадае: (з некаторага часу я пачаў гаварыць аб лысінах з пэўнай павагаю)», i ўсмешка яго, яшчэ й з пагладжваннем сваёй галавы, перадаецца мне, чытачу.

Дзед Баўтрук за два тыдні змайстраваў хутаранцу Даўнару свіронак i паветку. А тым часам рэвалюцыйныя грошы так упалі ў цане, што хоць плач,— ці не ў дзесяць разоў, параўноўваючы з тым днём, калі прастадушны цясляр дамаўляўся з хітраватым умельцам жыць (такія былі i тады, не толькі сёння), аднак падарунак унучку на кірмашы ён купіў. I тут ужо варта не паскупіцца на цытату большую:

«Прысеў адпачыць у дарозе. Даўнаровага тытуну закурыў, пакупкі свае агледзеў яшчэ раз. З кішэні казельчыка выняў — зграбны, падла: ножкі — па каленцы, пад чэраўцам — рыжавата, хвосцік угару задзёрты, a ў хвосціку дзірачка, пад хвосцікам дзірачка i па баках па дзірачцы. Паднёс дзед хвосцік у рот, падзьмуў — свіснуў казельчык, аж рэха па лесе пайшло. Усміхнуўся дзед Баўтрук: вось будзе рад унучак Андрэй!»

Колькі ўсяго ў гэтай канцоўцы апавядання пад назвай «Называецца зарабіў»!

...Нібыта й радасць, што слабых, як не ягоных, апавяданняў з канца двадцатых i да палавіны пяцідзесятых Колас напісаў, можна сказаць: вымучыў толькі паўтара дзесятка. Куды што падзелася — i разважліва, грунтоўна жыццёвы тэкст, i шчырасць пачуццяў, i натуральны гумар... Памятаецца, як здавалася будучай з'явай яго вялікае, як аказалася, апошняе ў жыцці апавяданне «Між дзвюх рэчак», як мы, маладыя, чакалі яго i як яно расчаравала,— тая самая слабізна, што i ваенныя прымітыўна-бездапаможныя замалёўкі, з той толькі розніцай, што павярхоўна «публіцыстычнай», панылай расцягнутасці намнога больш...

Малодшы брат дзядзькі Якуба, эмігрант Міхась, здалёк, адкрыта даводзіў, што «Колас цяпер гаворыць не сваім голасам». Малады Максім Танк пісаў яшчэ маладзейшаму Пімену Панчанку ў лютым 1945-га, са зруйнаванага Мінска ў легендарны Іран: «Новых твораў за гэты час, вартых увагі, не з'явілася. Праўда, напісаў Колас паэму «Адплата». Урыўкі мне чытаў Лужанін. Рэч, здаецца, слабая. Стары не хоча зразумець, што ў вершах атупела яго пяро. Пісаў бы ён прозай. Праўда, сам я паэмы не чытаў, але як прачытаю, напішу табе падробную рэцэнзію, якую, можа, калі-небудзь надрукуюць патомкі, пад загалоўкам «Перапіска з другам Піменам», бо зараз, сам ведаеш, праўды пра творы класікаў ніхто не асмеліцца надрукаваць».

«Пісаў бы ён прозай»... Штосьці тут ад маладой паэтычнай наіўнасці. Пісаў ж а Колас i прозай, амаль да самага канца: трэцяя, найслабейшая, частка «На ростанях», тое самае «Між дзвюх рэчак»...

Аляксандр Твардоўскі слушна гаварыў, ведаючы гэта па ўласным горкім вопыце, што дакараць пісьменніка за маўчанне несправядліва жорстка, таму што сам ён найперш i найбольш пакутуе ад свайго маўчання. A хіба ж лягчэй, разумней за маўчанне бездапаможнае плявузганне абы-чаго ды абы-як у цяжкай, затхлай самотнасці раздзьмутай славы, калі ніхто табе не скажа праўды?..

...Чытаю новае — раман «Скажи смерти «нет» аўстралійкі Дамфны К'юсак. Пачаў з асцярогай, а пайшло добра. Праўдзівая, шматфарбная палатніна іншага (не хочацца сказаць: чужога), далёкага геаграфічна, але па-чалавечы блізкага жыцця людзей.

Падумалася, чытаючы, пра папярэдняе: пра два тамы Коласавых апавяданняў. Законы сапраўднай літаратуры абавязковыя для ўсіх, усюды.

* * *

«Народная воля» перадрукавала з кнігі «Шчыра, як на духу...» мой раздзельчык пад назвай «Адусюль добра вяртацца ў Беларусь». У чытацкай анкеце, на пытанне: «Чым (якімі падзеямі, здарэннямі) засталося ў памяці дзяцінства?» я адказаў у свой час пробліскам успаміну, які прыйшоў першым, ды па пісьмовай просьбе выдавецтва найкарацей: «Калі ішлося з мамай за ручку». Ды вось жа ізноў, i неаднойчы, i пасля выхаду кнігі, i да таго, успамінаецца недагаворанае ў гэтым, заказана скупым адказе.

А з мамай за ручку, як выразна ўспомнілася, я ішоў у Адэсе на вячэрню, ці то ў Андрэеўскую царкву, ці ў Панцялееўскі сабор, якія ад нашага дома на Старасянной плошчы амаль аднолькава недалёка. Гэта ўжо меркаванне пазнейшае, i з 1949 года, i з іншых, калі я бываў у горадзе майго нараджэння. А тое, што ярка ўспомнілася, было на шырокай панелі, пад буйна зорачным небам, на якое я раз-поразу азіраўся, задзіраючы твар, з ручкай у мамінай руцэ, што маме, такое мае «круцельства» ды адставанне, не падабалася. Бо ішлі мы ў асноўным моўчкі. Маме было пра што маўчаць. Цяпер я магу гадаць, пра што,— пра зацяжную хваробу мужа, пра арышт старэйшага сына, пра неадчэпнае жаданне дачакацца нейкай палёгкі i вярнуцца ў сваю далёкую вёску, да роднай зямелькі... Маўчанне нялёгкае, можа, i беспрасветнае, з гэтым цяжарам яна i ішла памаліцца...

Ну, а мяне хутчэй за ўсё не было на каго пакінуць, каб спакайней ісці. Або таксама для нейкай палёгкі?..

* * *

Летась сын выштукаваў знак перад нашай вясковай сядзібай, нумар дачы, патрэбны раённым газавікам, што развозяць заказаныя балоны. A днямі хтосьці той наш паказальнік з фанеры пераламаў, адну палавіну пакінуў на слупчыку, а другую шпурнуў у траву пры дарозе. Я адразу ўспомніў чародку вучняў з нейкай экскурсіі, што напярэдадні прашумела на дарозе за нашай драцяной сеткай i зялёнай сценкай шыпшынніку.

Праўда ж i тое, што наша маці калісьці прыгадвала з народнай няпісанай філасофіі: «Грашней таму, у каго прапала»,— ён думае дрэнна пра многіх, а зрабіў не па-людску хтосьці адзін. Успомнілася адно,— як мы, некалькі загорскіх падшыванцаў, што хадзілі ў местачковую сямігодку, накралі кантовых таўкачыкаў крэйды, якімі пішацца на дошцы, i панапісвалі амаль усім у нашай вёсцы на варотах ці на сценах ад вуліцы мянушку кожнага гаспадара ці гаспадыні. I разам з гэтым прыгадалася другое,— даўняе паведамленне ў газеце, як нейкі стары дачнік, у приступе ўласніцкага шаленства, стрэліў з драбавіка па вясковых дзецях, што «ўбіліся» ў яго вішні. Можа, i праўда, што хацеў толькі напалохаць распуснікаў, як гаварыў на судзе, але ж i страшнейшая праўда была — адну дзяўчынку застрэліў. З вясковымі ў вішні прыйшла i гарадская, госця ў бабулі з дзедам, ціхенькая ды не такая ўвішная, як мясцовыя накольнікі.