З людзьмi i сам-насам

Сам я гэтага, на жаль, не пабачыў, a, выйшаўшы на двор, пачуў ад дачкі, якая, спыніўшыся з вядром вады, толькі што адвяла весела здзіўлены позірк ад бела-чорна-чырвонага госця, які пастаяў, паазіраўся i лапануў цяжкім крыллем у новы перадвырайны палёт.

Не пачуўшы наўздагон майго не сказанага «дзякую» — за пашану да нашага месца на любай зямлі.

* * *

Прачнуўся з пачаткам верша «И скучно, и грустно...», паступова аднавіўшы яго ў памяці, нават i паўтарыў увесь уголас, яшчэ ў пасцелі.

Лермантавым я зачытваўся, можна сказаць, змалку, аднак не памятаю якога-небудзь ранняга ўражання, зробленага іменна гэтым вершам. Яго для мяне нібы i не было да старога талстоўскага томіка філасофскіх «статей», з якіх асабліва выразна запомнілася адна, з нроста-выразнай назвай «О жизни». Нават нязграбная друкарская памылка помніцца ў радку «Любить... но кого же?..» замест «кого же» — «како же»...

Сосны на маласельскіх могілках, пад якімі я апынуўся, коней пакінуўшы з плугам у баразне. Страх смерці, хуткаплыннасць i недарэчнасць жыцця мне, дзецюку на семнаццатым годзе, адчуліся... так i хочацца сказаць: глыбока. «Такая пустая и глупая шутка...» Рэдка калі пасля думалася таксама балюча ды безвыходна.

Сёння ж падумаў i так: тут, далека ад сваей бібліятэкі, не магу праверыць, у якім узросце Ён пісаў гэта. Калі ж i пад самы канец жыцця, дык усё ж маладым чалавекам, i колькі б у яго ні было глыбінных прычынаў для такога трагічнага расчаравання ў разумным сэнсе чалавечага лёсу, у яго не было i такой расцягнутасці існавання, як у мяне, такога нагрувашчання памылак, такое стомы ад перажытага, такое натуральнай блізкасці да заканчэння...

* * *

Два тоўстыя тамы Зігфрыда Ленца, збор апавяданняў з цяжкаватай па-даўняму назвай «Эйнштейн пересекает Эльбу близ Гамбурга» i раман «Краеведческий музей». Не помніцца, што я мог чытаць у гэтага заходняга немца, ва ўсякім разе не «Урок немецкого», ды вось яно — адкрыццё, па словах Нэру, яшчэ аднаго «вартага прачытання» — гэта бясспрэчна. Пачаў з апавяданняў. A ўчора папоўдні, застаўшыся тут, на дачы, адзін, прысеў на ганку насупраць ласкавага сонца над блізкім лесам i перайшоў на другую «цагліну», раман.

Бывала, дый неаднойчы, такое цягучае, прыкрае адчуванне, што я чытаю зашмат, як ваду ў пясок льючы, амаль услед забываючы прачытанае. А цяпер, i ўчора, i сёння зноў, радасць сур'ёзнага чытання, законная доля работы жыцця, славутае «общение с душами прежде живших людей», хоць у гэтым выпадку не «прежде живший», а нават даволі значна маладзейшы за мяне сучаснік.

I ў адзіноце няма адчування яе — адзіноты.

* * *

Учора, гледзячы-слухаючы па тэлевізары «элегантна»-трыумфальную прэс-канферэнцыю, успомніў адно выказванне Рыгора Бярозкіна. Звычайна мы з ім гаварылі па-беларуску, а тут ён сказаў па-руску, можа, i паўтараючы кагосьці, не памятаю ўжо з далёка-брэжнеўскага часу: «Как высока у нас культура лжи!..»

Успомніўся i адказ Мікалая Рэрыха на пытанне ў нейкай анкеце: «Чем вы занимаетесь в праздничные дни?» — «Как чем? Работаю».

Тое, што прадбачылася i здарылася — далека не свята, аднак іншага не застаецца — толькі працаваць.

Прачнуўшыся ў тры гадзіны, больш не заснуў да раніцы. Згадалася i яшчэ адно выказванне, ужо найбольшата аўтарытэта — Льва Талстога, якое не магу прывесці даслоўна, a толькі як помніцца, па сэнсе. Калі вам трэба прыняць важнае рашэнне, прымайце тое, на выкананне якога патрэбна больш смеласці.

* * *

Няшчасце яднае людзей, абуджаючы ў душах тыя пачуцці i думкі, якія даюць надзею на святлейшую будучыню чалавецтва. Так цяпер, пасля адзінаццатага верасня, з Амерыкай, усе апошнія дні.

Праўда, ёй намякаюць пра Хірасіму, пра Бялград i яшчэ пра што, i ёй, яе кіраўніцтву варта было б задумацца над тым, што пекла вайны яна ў сябе дома не перажывала, а лесам другіх народаў хоча i практыкуецца распараджацца па праву сілы i заможнасці. Вось i цяпер, калі ёй шматлюдна, шчыра спачуваюць, яна зноў пагражае, спадзяецца на сваё золата i жалеза, не ўлічваючы найдаражэйшага — крыві нявіннага маленства, святога мацярынства, мірнай мужчынскай сталасці, безабароннай старэчы — новых тысяч, мільёнаў ахвяр... Ужо не іхніх, зноў «варожых»!..

Страшна, няўтульна на нашым свеце!.. I не па Гогалю — «господа», а па-народнаму, па-чалавечы: людзі добрыя, дарагія сябры!..

* * *

Столькі пішацца расійцамі пра Сталыпіна, столькі ўздыхаецца па ім, i нідзе ні слоўца пра тое, што гэта ж i ён быў прычынай з'яўлення эпахальнага «Не могу молчать».

* * *

Востра адчулася, што маё, у той ці ў іншай меры аўтабіяграфічнае, перш за ўсё «Птушкі i гнёзды», трэба было напісаць з усёй безагляднай, бязлітаснай шчырасцю, чаго я не зрабіў на ўсю моц, а з той асцярожнасцю, аглядкай, з тым страхам, які абумоўліваў i мой сацрэалізм...

Літаратарам-прафесіяналам я стаў дзякуючы ўваходу ў савецкую рэчаіснасць, то па наіўнай шчырасці, то з патрыятычнага абавязку вучачыся стаць, быць савецкім пісьменнікам, бо іншым быць i не мог. Калі б вайна, аб'яднанне Беларусі адбыліся гадоў на дзесяць пазней, я, жывучы ў Заходняй, застаючыся селянінам, можа, i змог бы стаць, як літаратарсаматужнік, у пэўнай меры значным ці прыкметным сваёй шчырасцю, праўдай жыцця, аднак — гэта ж толькі калі б...

* * *

Старому чалавеку трэба трымацца прыстойна ды лішне не вякаць. I ў літаратуры.

* * *

Забалела, што нехта так i пайшоў з жыцця, беспадстаўна чорна думаючы, танна ды пошла пляткарачы, з даносным намёкам пішучы пра мяне ананімна...

* * *

У «Литгазете» прачытаў нядаўна вершы Якава Хелемскага, у адным месцы цёпла засмяяўшыся ад канцоўкі верша, які пачынаецца такім знаёмым i мне настроем:

Надоела безнадёга,

Поспеши расстаться с ней,

Жить осталось так немного,

Не губи закатных дней.

Можна было б працытаваць i дванаццаць наступных радкоў, але бяру канцоўку:

Побеседуй с музой пылко,

Белый лист в машинку вдень

И, воскликнув: — Жив курилка! —

Оправдай дарёный день.

Крыху залёгка, можа, i з пэўнай бравадай, але ж i весела, услед за народнай мудрасцю.

I трэба ж!— тое чытанне аказалася нейкім уступам, нейкім прадбачаннем у мяне — ад Яшы прыйшла бандэроль, зборнік вершаў «Високосный год» з сяброўскім, верыцца, шчырым аўтографам. Учора, пасля дажджлівай хмарнасці захад рэзкавата распагодзіўся, i я закончыў дзень чытаннем таленавітай паэзіі даўняга i актыўнага сябра беларускага слова.

У Салжаніцына («Бодался теленок с дубом») спадабалася:

«Что-то скажется прямо о Боге, заплеванном семечками атеистов».

I яшчэ, пра аўтабіяграфічнасць:

«За всей жизнью пером не поспеешь».

A ў Лужаніна пра адзіноту (i назва верша такая):

Напішаш ліст, вазон пальеш,

Глядзіш, i дзень правёў,—

Кароткі дзень старэчых спраў.

* * *

Драбніца, што даволі часта паўтараецца:

Яшчэ старонка ў кнізе не дачытана, a ўжо адчуваецца, што на наступнай будзе канец раздзела. I амаль ніколі не памыляешся.

Тут i аўтар кнігі вінаваты: сам хоцькі-няхоцькі выдае, як закругляецца.