Дзе скарб ваш

Я спачатку па выкліку не з'явіўся i не думаў з'яўляцца, хаваўся, а потым пагутарыў з сябрам з акружэнцаў, які ўжо быў у партызанах i зайшоў перадняваць у нашым гумне,— параіліся, i я пайшоў у Мір — пасля ўсіх, крыху нават з трывогай.

Штабс-капітан, той самы вахлакаваты дзядзька Кастусь, пра спазненне нічога мне не сказаў. Такое ўражанне было, што ўсё гэта яму аніяк нецікава. A калі тая спроба мабілізацыі распалася, спадар ваенны начальнік зноў пешкі падаўся дахаты, зноў абрастаць ды маўчаць. Ці чапалі яго ў другую мабілізацыю, у сакавіку 1944-га, не памятаю. Але ж i не каралі потым, ён сабе ціха памёр у сваёй мнагадзетнай бядоце.

* * *

Яйкі ў адной цане, здаецца, роўненькія, а дамачка перабірае ix у «сотах» доўга, марудна. Чарга хвалюецца, пачынае абурацца. А яна:

— Чего вы все шумите? Теперь же все можно!.. Зноў жа пра перабудову, пра «дэмакратыю».

* * *

Чытаю ў палякаў, што ў дваццаць шостым, пасля «майскага перавароту», зладжанага Пілсудскім, у Варшаве было забіта чатырыста i паранена каля васьмісот.

A ў «Лодзінскім выдавецтве» патрыёт-рэдактар Хрусцялеўскі выкрасліў з майго «Сонечнага зайчыка», без усякага ўзгаднення з аўтарам, завочна, пра тое, як адзін з пажылых падафіцэраў успамінаў пры мне ў палоне расстрэл каля варшаўскай цытадэлі бунтароў-падхаронжых.

— Чатыры кулі, проша вас, у адну патыліцу.

А хлопцы ўсе маладыя, чубатыя. Як жарнем, дык валасы i закрылі ўвесь твар!..

Трэба думаць, што сярод тых чатырохсот забітых такія бунтары былі.

* * *

Пастушынае ўспамінаецца. Адзін есць яблыка, a другі: «Дай укусіць». Да самых зярнят ў асяродку дагрызуцца на змену, i аніякай грэблівасці.

А жабу ў рот узяць за заднія лапкі — у заклад на карабок запалак?

* * *

Самой ужо добра за пяцьдзесят, а гаворыць са мною, яшчэ вунь як старэйшым, i вось нібы сарамліва паправіла на каленях, седзячы на ўслончыку, свой халацік на голых каленях. Спрацаваная, затурканая, а — жанчына...

* * *

У канцы трыццаць дзевятага, на чарговай сустрэчы з нейкім упаўнаважаным, дзядзька Паўлюк спытаўся ў яго:

— A колькі ж стаханавец скошвае за дзень?

Той, разгублена:

— Ну, видимо, соток двадцать, тридцать...

— Тады закройцеся вы, таварыш, са сваім стаханаўцам — мы скошваем па паўгектара!..

Людзі нашы былі яшчэ непалоханыя.

* * *

У пяцьдзесят сёмым годзе арыштаванага за «белорусский национализм» Барыса Ржэўскага, майго партызанскага сябра, выкладчыка гродзенскага педінстытута, следчы, спакойна-сыты яўрэй, на ўсе Барысавы шчыра-гарачыя словы пра чалавечае права на родную мову з усмешкай пытаўся:

— Кому это нужно?

Той гаворыць, каб яшчэ больш пераканальна, a ў адказ усмешачка i зноў сыта-спакойнае:

— Кому это нужно?..

* * *

Шасцідзесяцігадовая жонка, шчодра поўная i энергічная, пра свайго хварабліва-нягеглага мужа-юбіляра, якому семдзесят пяць: — Я купалась в его ласках!.., I на сходзе ў вучылішчы так, i дома потым, на цесным застоллі.

Ён цярпліва маўчыць, нават не ўсміхаючыся. А я ўспамінаю, як ён мне неаднойчы скардзіўся, што жыцця няма з-за яе хвараблівай рэўнасці.

* * *

На юбілейнай вячэры ў райцэнтры абруселая дамачка цераз стол:

— Иван Антонович, ведь в Белоруссии националистов нет? Правда ведь, нет?

— Ёсць,— адказваю.— Толькі, на жаль, малавата.

Назавём ix, патрыётаў, так.

* * *

Падумалася пра красу тых мясцінаў на Беларусі i на ўсім свеце, у якіх я не буду...

* * *

Пасляваенны расказ паэта Дзімы Кавалёва, як яны, група паўночных марачкоў, не маглі прабіцца ў кінатэатр. I прыдумалі выхад — усе ордэны i медалі, якія ў каго былі, начапілі аднаму, i ён, ушчэнт абвешаны ўзнагародамі, важна прайшоў да касы і, на вачах усёй здзіўленай чаргі, узяў білеты, колькі ix трэба было.

Можа, i зусім не нова гэта, як выдумка. Ды мне помніцца перш за ўсё Дзімаў смех — шыракаротахлапчукоўскі.

* * *

Бабулі за восемдзесят, i шкада яе, i не надта прыемна слухаць, а яна расказвае выпадковай, інтэлігентнай суседцы ў міжгароднім аўтобусе пра свайго мужыка:

— Ён у мяне другі. На сем гадоў малодшы. Нічога дрэннага не скажу. I бульбы намые, i чыгун паставіць на прыпек. Глядзіць мяне. А тады гэта, ведаеце, хоча, каб я пад яго ішла. А мне ўжо яно i не трэба...

* * *

Злосны шэпт над магілай, у якую апушчана труна:

— Куды ж вы ўжо сыплеце тымі жменямі пясок?! Бацюшка ж яшчэ магілу не запячатываў!.. Божа, які дурны народ пайшоў!..

Папу далі рыдлёўку, ён намеціў ёю крыжыкі з усіх чатырох бакоў ямы — магіла ўжо i «запячатавана».

Сучаснікам трэба каму вучыцца, а каму i перавучвацца. А той, што шэпча, i зверху нарэшце пабыць.

* * *

Тое, што значна пазней стала ў «Птушках i гнёздах» скарочаным раздзелам пра маленства («Падарожжа ў найлепшае»), напісана было ў сорак трэцім Годзе. Пасля вайны я хацеў гэта выдаць у асобнай кніжыцы па дзіцячай рэдакцыі. Яе спаважны, акулярысты загадчык даў мой рукапіс на «закрытую» рэцэнзію памочніку сакратара ЦК партьй, вядомаму п'яніцы i бабніку. Рэцэнзія тая, літаральна палавіна старонкі машынанісу, была мне паказана i нават растлумачана самім румяным рэцэнзентам. Прычэпка толькі ў двух месцах — да слоў «стаў ракам», a ў іншым месцы «напёр», пра якія ён, заслінена смеючыся, выклаў свой сэнс.

— Нічога, ты чалавек здольны, напішаш яшчэ!..— такая пацеха на будучыню. А ён сваё ўзяў адразу.

З першай кнігі маіх апавяданняў той раздзел-апавяданне пад назвай «Маленства» зняла цэнзура. Там у мяне бацька, нядаўні чыгуначнік, прыехаўшы з лесу, у адказ на сыночкаў стук у акно i крык радасці, прыціснуўся да шыбы з двара сваёй старой адэскай каракулевай шапкай.

— Что, у крестьян в Западной Белоруссии были каракулевые шапки?! — абурылася цэнзарка.

I так вучылі нас пісаць.

* * *

Каля вялізнай стадолы «шпікняра», гандлярскага свірна збожжам, злосны яўрэй Касмай, гаспадар стадолы, тузаецца з наравістым канём, які не даецца ў аброць. Нашы загорскія мужчыны стаяць паблізу, спыніліся, ідучы ў царкву, пагаманіць ca знаёмымі з іншых вёсак. Вусаты, ганарысты Данька, унтэр з царскай арміі, гаворыць Касмаю: «Взнуздай его, взнуздай!» Выразна задаволены веданнем гэтага слова. Той «взнуздал», нарэшце, i спытаўся: «Вы, видимо, жили в городе?» — «Да, жил»,— адказаў наш вусач, нічога не падазраючы. А Касмай, яшчэ ўсё чагосьці злосны: «И я тоже там жил, и таких дураков, как вы, видал очень много!..» I пайшоў.

Даўнюю гэтую сцэнку, расказаную мне старэйшым братам, я днямі прыгадаў, пачуўшы ад N. пра іхняга лацініста. I я ж знаёмы з ім, вітаемся пры сустрэчы. Неяк нават ён расказаў мне, што бацька яго, на былой Станіслаўшчыне, дружыў з навелістам Стэфанікам. А сам ён закончыў Кракаўскі універсітэт. Дык вось у яго разам з маёю N. вучыўся, паступіўшы па блату, цераз сястру-выкладчыцу, кучаравы здаравіла, безнадзейна тупы Калупан. Глядзіць на яго нярослы выкладчык свяшчэннай лаціны i кажа:

— И что я скажу вам, Калупан. У нас с моей женой, к большому сожалению, нет детей. Мы так горюем от этого! Но как только я подумаю, что они у нас были бы, и что они пошли бы в школу, и что у них учителем были бы вы, Калупан, так мне становится легче, что их у нас нет...

Два прыклады яўрэйскага гумару — местачковага i сталічнага.

* * *

Сын аднаго з наших пісьменнікаў, былы «афганец», перад тэлевізарам. Там пакалечаныя афганскія дзеці. I хлопец расплакаўся:

— Я ж быў мінёрам!.. Можа, i гэта мая работа!..