Дзе скарб ваш

* * *

«Гуртам добра i тату біць». П'яніца i лайдак часта біў жонку. I вось сыны падняліся i так нядаўна ўтраіх з мамай аддубасілі бацьку, што ён адразу хораша пацішэў.

I што ты зробіш з гэтым фальклорам!..

* * *

З кожнай бліжэйшай вёскай звязаны нейкі мясцовы фальклор.

Праязджаючы каля Залужжа, якое, цераз Мір, васемнаццаць кіламетраў ад нашага Загора, успамінаю часам такое:

Як старая дзеўка Адара выйшла замуж у гэтую вёску, але неўзабаве вярнулася, нават уцякла. Калі бацькі яе пасля сватання ездзілі на «гледзіны», жаніх той папераварочваў у свіронку «пасы», вялікія бочкі на збожжа, дагары дном i на донцы панасыпаў дзе жыта, дзе ячменю, дзе пшаніцы. А потым аказалася, што ён i гультай, i жулік, i, ад гэтага, галадранец...

Другое, што ўспамінаецца,— псаломшчык, дзіўнагалосы ды мнагадзетны, барадаценькі Шыбут, якога ў Залужжа перавялі з Турца. Неяк зімою ў трыццаць чацвёртым годзе мы разам з ім ішлі ад Загора да Міра, адзін за адным узбоччам гасцінца, i ён, голас якога змалку хваляваў мяне, школьніка, у царкве (маці мая пра той тэнар: «Ліецца, як вална»), ён мне, ужо як даросламу, нягучна скардзіўся, ідучы спераду, на долю:

— Как заяц, бегаю вот по снегу!..

Гэта я нават тады запісаў у адным з тых сшыткаў, якія ў вайну прапалі.

I яшчэ адно — на ўзгорку, трохі наводшыбе ад Залужжа, стаяў перад вайной вятрак, які пасля камусьці спатрэбілася зняць. А з памяці — не вымеш.

* * *

Надзяваючы наручны гадзіннік, як апошні штрых ранішняга туалета: «Вось i запрогся на новы дзень!»

* * *

«Ці з вашых, ці з нашых — як слаб, то слаб!» — з маленства чутае ад местачковых яўрэяў.

* * *

Прачытаўшы, што N. на восьмым дзесятку выйшаў з партыі, смешна падумалася: колькі ўсяго ўсялякага ён набраў ад яе?! Лаўрэацтва, геройства, акадэмічнасць, прэзідыумы, замежныя паездкі, бясконцыя выданні! Пара i адпачыць. З удзячнасцю?..

* * *

Ілья Гурскі, спачатку драматург, пасля празаік, таксама без поспеху, стомлена-флегматычна абараняўся ад крытыкі:

— Aт, хлопцы, усе мы добра пішам!.. Бадай што так яно ў нечым у нас i сёння.

* * *

«А гэта ў ix адна сральня!» Зноў жа груба па-народнаму, у сэнсе — адно кодла. «В Москве необходимо прежде всего иметь свое кодло!» — першае, што ўцяміў, перабраўшыся туды, адзін з нашых «рускамоўных».

* * *

На юбілейным банкеце, у прасторнай зале прыёмаў гансцініцы «Беларусь» пачаліся танцы. Ансамбль «Купалінка» выступаў перад гэтым, быў, так сказаць, на працы. Пасля артыстам прапанавалі перакусіць каля стала (фуршэт), вядома ж, i прыгубіць. Адтуль хтосьці запрасіў бойка галасістую артыстачку на вальс.

Пасля рабочага спявання ды бясконцага выбівання чачоткі яна святочна расслабілася i, хораша адкінуўшыся торсам на руку кавалера, так свабодна i легка пайшла ў сваім палескім нацыянальным касцюме пад слаўную мелодыю «Вы шуміце, шуміце нада мною, бярозы!..», што вось i помніцца мне, час ад часу міжволі бачыцца, ужо больш за год.

* * *

Унуку толькі дзевяць гадоў, a ўспамінае з паблажлівым смехам, як ён тады, калі быў малы, маляваў чалавека i спытаўся ў мяне: як гэта вусы — над губою ці пад губою?

* * *

Тарбахвацтва кіношнікаў.

Алесь Адамовіч расказваў, як на здымках фільма па яго раманах падвяла даччына тэлеграма, колькі той дзень нараджэння каштаваў яму — на такую кампанію! — цяля i скрынка гарэлкі. A карціна ўсё роўна выйшла слабая.

Збіраючы матэрыял для кнігі «Я з вогненнай вёскі...», мы за чатыры гады разоў са тры згадзіліся ў людзей на перакуску. A Віктар Дашук, зняўшы тое, што нам расказвала Вольга Мініч, заказаў ёй — «для карціны»! — цэлую трызну: доўгі стол з вульгарнымі паўлітрамі i шчодрай вясковай закускай.

* * *

Зноў прыгадаўся бяздарны i напышлівы A. С., з яго пасляваеннай юнраўскай янотавай «шубай»,— як ён у выдавецкай бухгалтэрыі ідзе да касы без чаргі, а Толя Вялюгін гучна кажа:

— Во як, чрез головы поэтов и правительств!.. Бо ў чарзе той былі i народныя, i дэпутаты. A ў яго ўсяго тых «творчых» заслугаў, што з пасады інструктара ЦК партыі быў прысланы ў Саюз пісьменнікаў перад вайной, каб лячыць нашу недабітую літаратуру ад «нацдэмаўскага ахвосця» — так пісаў ён пра гэта ў «Літаратуры i мастацтве».

* * *

Часта ўспамінаецца зімовая ноч, калі партызаны грамілі загорскую самаахову. Як пятнаццацігадовы суседаў сын крычаў у цемру: «Та-та-а!!», не ведаючы, куды падаўся або дзе апынуўся бацька, з паліцыяй ён ці з партызанамі, i куды ж дзявацца яму, падлетку, калі яшчэ i мама, i меншых трое, якія ад страляніны пахаваліся ў пагрэбніку...

Забіты салдат пры дарозе, няхай сабе i нямецкі, які цяпер, у маім уяўленні, калі i мой сын у прыблізна такім узросце, выглядае зусім інакш...

Як я «расту» ў сваёй любові да хлопчыкаў, хлапчукоў ды хлопцаў — па меры таго, як расце, сталее мой сын. Народнае: «Выгадуеш свайго — паглядзіш!..»

* * *

Прыязна ўсмешлівы Іосіф Варановіч, аграном яшчэ дарэвалюцыйнай вывучкі, да якога я прыехаў у былы «Кашчычаў двор», не зусім разбураны вайной магнацкі маёнтак, ператвораны ў сядзібу МТС. Прыехаў — каб напісаць для «Правды», па заказу, нарыс пра новае пасля славутага вераснёўскага пленума пяцьдзесят трэцяга года. Былі цікавыя гутаркі з ім, а таксама з найлепшым трактарыстам, Каціным Шурай з нашага Загора, нядаўнім франтавіком, сціплым хлапчынай з працавітай вялікай сям'і.

Нарыс, як мне пасля пазванілі з рэдакцыі, «удаўся», аднак я «сёмы ў чарзе, у якой нават Максім Рыльскі». Падзеі тады, у першую паслясталінскую адлігу, нагрувашчваліся адна на адну вельмі хутка. I неўзабаве мне знаёмы праўдзінец прыслаў карэктурны адбітак нарыса, які, «на жаль, не паспелі выкарыстаць». Няёмка было перад Варановічам, а яшчэ больш перад Шурам, сябрам маладосці, i той адбітак я паслаў яму. Пазней, сустрэўшыся з ім, спытаўся, ці атрымаў, а ён, не надта разумеючы мае тлумачэнне, спытаўся з яшчэ ўсё свежым недаўменнем:

— А чаму ж гэта, Ваня, напячатана толькі на адным баку?

Ён, Шура,— бацька майго маладога сябра, артыста i паэта Пятра Ламана, з якім мы нядаўна хораша пасмяяліся, успомніўшы тое недаўменне.

* * *

Майсей, прыемны мірскі жыдок, які на працягу многіх гадоў неаднойчы купляў у нас то цяля, то быка, перад гэтым доўга i пацэтна для мяне, хлапчука, таргуючыся са старэйшым братам Мікалаем. Сустрэў мяне пасля ўцёкаў з палону, увосень сорак першага, i ледзь не шэптам пытаўся, што з імі будзе — з яўрэямі? Як быццам я мог ведаць!.. Пасля прыйшлі пагромы ў нашых мястэчках, адзін за адным — у Турцы, Міры, Ярэмічах. I вось мне зноў чуецца той ягоны шэпт, жудасна недагаворанае пытанне...

* * *

На пахаванне майго сябра-партызана з Дона прыехала са спазненнем яго сястра. Пайшла туды са сваякамі, некаторымі, i папрасіла, каб яны пакінулі яе над магілай адну. I яны чакалі доўга i цярпліва, пакуль яна там, воддаль, адвылася ў галашэнні...

I натуральны жаль, i звычай яго родных мясцін.

* * *

Улетку сорак чацвёртага з адным супрацоўнікам мірскай раённай газеты мы зайшлі ў Мінску да нашай нядаўняй штабной машыністкі, якая кватаравала ў знаёмых ёй партызан. Там i пераначавалі.

Уранні гаспадар некуды пайшоў, мы засталіся з жанчынамі. Па кавалерскай дурноце я ўзяў са сцяны гаспадароў аўтамат, праверыў, што ён незараджаны, i лузгануў на вясёлую, кампанейскую Гіту: «Я вось табе!» I — гахнуў стрэл!.. У патронніку быў патрон, чаго я, «знаўца», не заўважыў.

Дагэтуль помніцца горка i страшна, як пае «Бог усцярог». I мяне, i яе, тую шматпакутную разумную дзяўчыну, якая i з гета ўцякла, i, між іншым, пад маю дыктоўку цэлымі днямі перадрукоўвала ў пушчанскай зямлянцы мае рукапісы для пасылкі ix на Вялікую зямлю.