Дзе скарб ваш

— Как это — после него! А если у него сифилис?!

З ландышамі ў адной руцэ, з толькі што ўрачыста прыгубленай шклянкай у другой, Піліп Сямёнавіч тыя рукі прыўзнята развёў, гладкі твар саракатрохгадовага сангвініка, што перамог больш за дзесяць гадоў панскай турмы, твар ускінуў у вясёлым здзіўленні, па-свойму непаўторна вымавіў «пс-с-ст!» i зарагатаў, паспеўшы сказаць:

— У мяне — сіфіліс?!

I столькі было ў гэтым здзіўленні натуральнай шчырасці, столькі неадпаведнасці ў такім недарэчным меркаванні тое барынькі, што ўсё гэта помніцца мне... ну, жыва стаіць у вачах, ажно, нарэшце, вырашыў запісаць.

* * *

У канцы сорак сёмага года Вялюгін, Кірэенка i я былі на з'ездзе таджыкскіх пісьменнікаў, тады — у Сталінабадзе. Гасцей з розных рэспублік раскошна размясцілі на прыгараднай дачы Савета Міністраў.

Быў у тым ліку i Абулькасім Лахуці, які прыехаў з Масквы, дзе ён жыў. Дарэчы, на развітанні ён падарыў мне сваю кнігу на мове фарсі, з аўтографам паруску: «Дорогое Янко Брил, милий как Минск...» У якім ён перад вайною бываў. Нехта нам сказаў, што падоранае яму Сталіным фота стаіць у яго на стале не тварам правадыра, а адваротам наперад,— каб бачылася напісанае. Пайшла была чутка, што гэтаму, як нам думалася, старому класіку якраз спаўняецца шэсцьдзесят гадоў. А Саюз пісьменнікаў Таджыкістана да гэтага абыякавы. Паэт Турсун-задэ, ён жа i старшыня Саюза пісьменнікаў, потым, калі мы, тры беларусы, у падарожжы машынай на поўдзень рэспублікі, спыталіся ў яго, чаму гэта так, не надта выразна i ахвотна адказаў: «У него уже несколько раз был этот юбилей...» Словам, абышлося з юбілеем без Саюза, сіламі гасцей. Пашаптаўшыся, госці з ініцыятывы аўтарытэтных масквічоў — Луцыяна Клімовіча, Сяргея Барадзіна, Паўла Лукніцкага, вядомых знаўцаў Сярэдняй Азіі, i з'едліва вясёлага дэмакрата Паўла Ніліна, які нам найбольш з масквічоў спадабаўся,— тое шасцідзесяцігоддзе вырашылі экспромтам адзначыць у саўмінаўскай сталовай, на вячэры, балазе такі банкет нічога нам не каштаваў.

Былі высакапышныя прамовы, тосты. Збоку юбіляра былі па-ўсходняму юрлівыя прапановы: «Выключыць святло, кавалеры цалуюць дамачак!» Потым — наадварот. Дамачак — дэлегатак з'езда не хапала, былі падключаны афіцыянткі, нават i пажылая бухгалтарка.

А дырэктар урадавай дачы, малады, знешне прыстойны беларус, аршанец, раз-поразу ірваўся сказаць тост. Калі ж, нарэшце, дамогся, дык i сказаў:

— Дорогие товарищи, я предлагаю почтить память нашего дорогого товарища Лахути вставанием!..

I тут узвіўся адчайна-вісклівы крык юбіляра:

— Сволошь! Я еще жив!..

Гэта мне — да рогату ясна — прыгадалася днямі, калі ў групе сяброў паныла гаварылася пра нашу беспрасветнасць. Прыгадалася з думкай пра таго, чортведама як зменліва-калектыўнага i разам з тым нібы сабранага ў адну асобу, хто давёў, даводзіць нас да гэтага, мне захацелася крыкнуць — дома ўжо, за рабочым сталом:

— Сволошь! Я еще жив!..

Жывыя пісьмы

За паўстагоддзя сябравання ix сабралася дзве пакоўныя папкі, яго i маіх. Хораша i сумна было мне перачытваць ix, а часам яшчэ i балюча. Няхай сабе мы, хто старэйшы, i прызвычаены лесам да розных удараў, няхай сабе неўзабаве будзе цэлы год пасля яго адыходу, a ўсё ж балюча дакранацца да раны, якая яшчэ ўсё свежая...

Так сказаць, рэгулярная перапіска ў нас з Калеснікам пачалася з прыходам разлукі, пад восень 1952 года, кал i Валодзя быў пасля аспірантуры накіраваны на працу ў бабруйскі настаўніцкі інстытут, а праз два гады ў брэсцкі педагагічны. Там ён, у «горадзе над Бугам», i ўгрунтаваўся на ўсё жыццё, там i спачыў пасля доўгіх, цяжкіх пакутаў.

Разлука наша не была, вядома, суцэльнай. Я наведваў яго ў Бабруйску, ён прыязджаў у Мінск. За сорак наступных гадоў мы даволі часта сустракаліся то ў Брэсце, то яшчэ часцей у Мінску. Былі ў нас сумесныя падарожжы i адпачынкі. Падарожжы бліжэйщыя, па роднай Наваградчыне, i далейшыя, то ўдвух, то сем'ямі, то ў сяброўскай кампаніі. Па Літве i былой Усходняй Прусіі; па Валыні, Львоўшчыне i Закарпацці; па Узбекістане, ад Ташкента да Самарканда; па Волзе ад Масквы да Астрахані i назад; па Карэліі, з Кіжамі i Салаўкамі ўключна. На працягу 1970-1973 гадоў летнімі тыднямі мы сустракаліся з ацалелымі жыхарамі беларускіх «вогненных вёсак». Адпачывалі разам над Нёманам i Шчарай, на Нарачы i Свіцязі, у Юрмале i Карал ішчаві чах. А яшчэ ж i паходы i выезды на рыбалку: Неман, Прыпяць, Ясельда, Рыта, Лясная, Сервач, Кромань...

Колькі было перагаворана — каля надрэчнага вогнішча, на лясной дарозе, на свежым сене гумнаў, у хатняй утульнасці, пры настольнай лямпе i без яе, у начной цішыні то ў яго, то ў мяне, то ў нейкай незнаёмай да таго сціплай гасцініцы. Мужчынская шчырасць дружбы. «Падабенства сэрцаў», як напісаў мне на сваёй першай кнізе яшчэ адзін наш Валодзя, Караткевіч.

I чыталася, i чулася, i самому думалася так: раней людзі хадзілі, ездзілі на конях i ўсюды паспявалі. Тэлефонаў таксама не было, был i пісьмы. Былі i засталіся. Больш у вялікіх папярэднікаў, менш у сучасных.

За дзевяць месяцаў апошняй разлукі я двойчы пераглядаў нашу перапіску: спачатку па зразумелай душэўнай патрэбе, а потым, паабяцаўшы «Крыніцы» зрабіць для яе публікацыю. Не адступаючы ад гэтага намеру i абяцання, я ўсё ж то турботна думаў, што такое лепш было б зрабіць камусьці трэцяму паміж намі, з зацікаўленым позіркам збоку, то зноў шукаў адпаведнага падыходу, памятаючы, што сам я павінен тут гаварыць перш i больш за ўсё пра яго, а гэта якраз i нялёгка, калі думаць пра патрэбную паўнату паказу.

Была ў мяне публікацыя перапіскі з Караткевічам, аднак там знайшоўся той неабходны трэці, дакладней трэцяя,— закаханая ў родную літаратуру, талковая, кваліфікаваная Людміла Мазанік. Я памагаў ёй тольKi патрэбнымі заўвагамі. Дый пісем там было значна менш, i былі яны менш складаныя, даць ix у альманах «Шляхам гадоў» за 1990 год было значна лягчэй, чым бачыцца ў гэтым выпадку.

Словам, выходжу да чытача з пэўнай трывогай, спадзеючыся на прыхільнае зразуменне.

Перапіска наша, мне думаецца, творчая, у тым сэнсе, што яна была своеасаблівым, дадатковым працэсам творчай працы нас абодвух. Мы дзяліліся задумамі, чыталі адзін аднаго не толькі перад здачай таго ці іншага матэрыялу ў рэдакцыю часопіса, газеты ці ў выдавецтва, a ў самых першых варыянтах, не скажу сырых, але першапачатковых, яшчэ гарачых ад аўтарскай рукі.

Найменш было ў нас, а то i зусім не было нейкага тэарэтызавання, тым больш павучання адзін аднаго. Праўда, i з некаторымі зрывамі, якія пагоды не рабілі.

I не толькі па-дзелавому пісалі мы адзін аднаму,— i паскардзіцца на цяжкае ці крыўднае таксама ж трэба было, няхай не пад бацькаву дужую i цёплую далонь падстаўляць галаву, але ж далонь сяброўскую адчуць у поціску — гэта ж таксама патрэбна, нармальна. Амаль усе мае творы, чытаючы ix у розных варыянтах машынапісу, ён сустракаў не толькі прыязнасцю, але i крытыкай, часамі суб'ектыўна завострай, па дружбе з поўнай свабодай слова, аднак у сутыкненні з маёй самастойнасцю ён, па натуры гарачы, не ганарыўся i прызнаць сваю памылку ці памылкі. Часамі нават i залішне каяўся, наракаў на самога сябе.

Так, напрыклад, было з першым варыянтам аповесці «Ніжнія Байдуны». У маі 1975-га я пісаў яму:

«...Дарэмна Ты папракаеш сябе. Дагаварыўся нават да ... дыскваліфікацыі... А чаму не прасцей, што кожны мае права на сваю думку? Апроч Цябе, чыталі

Саша [²⁸], Федзя [²⁹], Скрыган, Ніна [³⁰], Якуб [³¹], Бярозкін, Караткевіч. У кожнага былі свае заўвагі. Саша i Якуб лічаць лепшым пачатак, першую палавіну. Ты i Ніна — другую. Скрыган, Караткевіч i Бярозкін хваляць усю рэч. А мне прыйшлося яшчэ трохі з ёю памарочыцца — i ў кампазіцыі, i ў дробязях. I ўжо вось зноў зманлівае адчуванне, што ўсё, можна здаваць у часопіс... Апроч таго, што i людзей добрых паслухаць хочацца i трэба, дый прывык я да гэтага, трэба ж яшчэ i не згубіць таго, што бачыцца самім сабою, невыказанае да канца. I гэта не ўсё яшчэ,— я пісаў паралельна апавяданні, таксама не да канца ўпэўнены ў тым, што гэта сапраўднае, a рабіць хацелася, чаго я даўно так шчасліва не адчуваў... Словам — я пра тое, што Ты дарма сябе папракаеш. Мне добра, што ёсць з кім дзяліцца, ёсць каго паслухаць, ёсць каму па-сяброўску падзякаваць. I добра, што ёсць трывога на душы, калі дасі таварышу, а потым слухаеш яго. З Федзем, які другі, пасля Сашы, прачытаў, мы даўгавата хадзілі па парку, i пэўная стрыманасць яго пайшла мне на карысць таксама».