Krzyzacy, tom pierwszy

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.

ops (daw.) — rozpusta.

Zawisza z Kurozwęk — (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę.

zali (daw.) — czy.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Florian z Korytnicy — średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Domarat z Kobylan — (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

wartko (daw.) — szybko.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

łacnie (daw.) — łatwo.

abych (daw., reg.) — abym.

wyrostek (daw.) — młody chłopak.

źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.

pacholę (daw.) — dziecko.

korol (z ros.) — król.

rozsierdzić się (daw.) — rozgniewać się.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

nie stanie (daw.) — nie starczy.

jeno (daw.) — tylko.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

niemoc (daw.) — choroba.

turbować (daw.) — martwić.

zapędliwość — popędliwość.

zaciąć się (daw.) — uprzeć się, zawziąć się.

w szranki powołan być nie może — nie można go wyzwać na pojedynek.

szczeznąć (daw.) — zginąć.

dokazać (daw.) — dokonać.

roków (gw.) — lat.

stryk (daw.) — stryj.

ostać (się) (daw.) — zostać.

ostawić (daw.) — zostawić.

pomiarkować (daw.) — zastanowić się.

przystać na coś (daw.) — zgodzić się na coś.

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

niepodobna (daw.) — niemożliwa.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

rychło (daw.) — szybko.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

wolej (daw.) — lepiej.

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

bez (daw.) — przez.

jąć (daw.) — zacząć.

frasować się (daw.) — martwić się.

ścierciałka — skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych.

mieszczanów — dziś popr.: mieszczan.

aże (daw.) — aż.

zabawiać się (daw.) — zajmować się.

w dół Węgrów — na południe Węgier.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

polerowany — tu: obyczajny, wyrafinowany.

szyi niepewny — niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci.

mdły (daw.) — słaby.

kaganek — lampka oliwna.

zapędliwy (daw.) — popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

rzęsów — dziś popr.: rzęs.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

deputacja (daw.) — delegacja.

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

kanonik — w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych.

rajcy — tu: doradcy.

nie masz (daw.) — nie ma.

widomy (daw.) — widoczny.

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

rajcować (daw.) — radzić.

wnosić z czegoś — wnioskować z czegoś.

leciech — dziś popr.: latach.

wotum — symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie.

krobia (daw.) — kosz.

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

ustawiczny (daw.) — ciągły.

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

statysta (daw.) — mąż stanu, polityk, strateg.

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

siedem nauk wyzwolonych — stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.

krzepić się (daw.) — wzmacniać się.

przecz (daw.) — dlaczego.

kanonizacja — uznanie przez Kościół danej osoby za świętą.

Awinion — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem ”wielkiej schizmy zachodniej”.