Krzyzacy, tom pierwszy

wzmóc się (daw.) — wzmocnić się, urosnąć w siły.

Burgundia — region w centralnej Francji.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

rakuski (daw.) — austriacki.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

przedkładać (daw.) — wyjaśniać, tłumaczyć.

wedle (daw.) — według.

kajać się (daw.) — przyznawać się do winy i jej żałować.

pacholę (daw.) — dziecko.

nie stało (daw.) — zabrakło.

niedziela (daw.) — tydzień.

stróża (daw.) — straż.

spyża (daw.) — pożywienie.

tapczana — dziś popr.: tapczanu.

niedziela (daw.) — tydzień.

do cna (daw.) — całkiem, zupełnie.

zgonić (daw.) — dogonić.

plwać — dziś: pluć.

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

ninie (daw.) — teraz.

pilno — tu: w pośpiechu.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

zdybać — spotkać.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

kuszcze (daw.) — krzaki, chaszcze, zarośla.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pofolgować (daw.) — potraktować łagodniej.

któren — dziś popr.: który.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

urzec — tu: rzucić na kogoś zły urok.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

niedziela (daw.) — tydzień.

zara — dziś popr.: zaraz.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

słowo zdzierży (daw.) — dotrzyma słowa.

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

frasować się (daw.) — martwić się.

pasowany — rycerz.

samowtór (daw.) — we dwóch.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

sierdzić się — złościć się, gniewać się.

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

statek (daw.) — majątek, zwł. ruchomy.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

zgoła (daw.) — nawet.

zali (daw.) — czy.

cudny (daw.) — dziwny.

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

doma (daw.) — w domu.

do dnia — rano.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

drzewiej (daw.) — dawniej.

Krewo — śrdw. miasto na Litwie, obecnie wieś w powiecie grodzieńskim na Białorusi.

kniaź — książę.

warować się od czegoś — powstrzymywać się od czegoś, strzec się czegoś.

kować (daw.) — kuć.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski 1412–1423 i poznański 1399–1412, kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

rajca (daw.) — radny.

żak (daw.) — uczeń, student.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

pałączasty — (o nogach) wygięty w pałąk, krzywy (częsta przypadłość u osób dużo jeżdżących konno).

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

halebardnik — dziś popr.: halabardnik.

halebarda — dziś popr.: halabarda.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

gwoli (daw.) — z powodu.

wełny (daw.) — tu: fale.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

podhalski — dziś popr.: podhalański.

zakon (daw.) — prawo.

żywie (daw.) — żyje.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

pokładziny — położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków.

wedle — tu: obok.

mienić się (daw.) — podawać się za.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

gniazdo (przen.) — siedziba rodu.

dojść do lat (daw.) — osiągnąć odpowiedni wiek.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

żeleźce (daw.) — grot.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

zaprzeć się (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

wymiarkować (daw.) — zastanowić się.