Krzyzacy, tom pierwszy

podhalski — dziś popr.: podhalański.

łosi — tu: ze skóry łosia.

wdziać, nawdziać — ubrać.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

zażywać — tu: używać.

udój — dojenie krów.

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.

jagodzisko — miejsce, gdzie rosną jagody.

chybki (daw.) — szybki i zwinny.

atoli (daw.) — jednak.

jąć (daw.) — zacząć.

wedle (daw.) — obok.

dżdże (daw.) — deszcze.

używać (daw.) — mieć coś, dysponować czymś, cieszyć się czymś.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

k'tobie (daw.) — do ciebie.

skapieć (daw.) — zmarnować się.

bywaj (daw.) — przybywaj.

zjawienie (daw.) — widzenie.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

obzierać się (daw.) — oglądać się za siebie.

w skok (daw.) — szybko, galopem.

stary — niedźwiedź; istniał przesąd, że wymawianie nazwy tego zwierzęcia jest niebezpieczne, zwłaszcza po zmroku, toteż często zastępowano ją synonimami.

lubo (daw.) — chociaż.

zwietrzyć — wyczuć, wywąchać.

jąć, imać (daw.) — chwycić.

osada — tu: drzewce, na którym osadzone są widły.

wytężyć (daw.) — wysilić.

konwulsje — drgawki.

zatlony (daw.) — podpalony, tlący się.

hubka — materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew).

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

bojać się — dziś popr.: bać się.

ozdarł (daw.) — rozdarł.

obezwać się — dziś popr.: odezwać się.

paździerze — suche odpady po pozyskiwaniu włókien z lnu bądź konopii.

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

wartko (daw.) — szybko.

sucharze — suche badyle.

powiadać (daw.) — mówić.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

w miarę (daw.) — według miary, tyle ile potrzeba.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

wypsnąć się — tu: wyślizgnąć się.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

przez rozum — z rozsądku.

kolczuga — zbroja z niewielkich, metalowych kółeczek.

jeno (daw.) — tylko.

skrom — tłuszcz zwierzęcy.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

wadzić (daw.) — przeszkadzać.

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

wojennik (daw.) — wojownik, zwł. doświadczony.

wżdy (daw.) — zawsze, przecież.

przydawać (daw.) — dodawać.

rad (daw.) — chętnie.

św. Kosma i Damian — lekarze, męczennicy rzymscy z przełomu III-IV w.

św. Apolonia — męczennica, zm. 249 w Aleksandrii, wg legendy przed spaleniem na stosie wybito jej zęby.

św. Liboriusz — zm. w IV w., biskup Le Mans.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

głowa wygolona — tonsura, znak przynależności do stanu duchownego.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pośrzednik — dziś popr.: pośrednik.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

nawojka — tu: dziewczyna.

w ostatku (daw.) — w końcu.

żywot (daw.) — brzuch.

wedle (daw.) — obok.

wartko (daw.) — szybko.

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

pazdury — dziś popr.: pazury.

zbyrczeć (gw.) — brzęczeć (z gwary góralskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował staropolszczyznę).

chycić — dziś popr.: chwycić.

tkać (daw.) — wpychać.

może — tu: możliwe.

chorość (daw.) — choroba.

jąć (daw.) — zacząć.

przywieść (daw.) — przyprowadzić.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

wartki (daw.) — szybki.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pokrętka — tu: korba.

wszelako (daw.) — jednak.

radzi (daw.) — chętnie.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

ochwiarować — dziś popr.: ofiarować.

po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.

Zbyszków (daw.) — Zbyszkowy, należący do Zbyszka.

odmówić — tu: przekonać do odejścia.

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

Wilkowi — poddani Wilka.

na Boże Narodzenie — Boże Narodzenie stanowiło zwyczajowy termin, do którego obowiązywały umowy.

ninie (daw.) — teraz.

polowiczko — polowanie.

wezwyczaić się — przyzwyczaić się.

uradzić (daw.) — ustalić.

ciągoty — pożądanie.

zmiarkować (daw.) — zauważyć, zorientować się.

radzi (daw.) — chętnie.

przestawać (daw.) — przebywać.

gonitwy — turnieje rycerskie.

czerstwy (daw.) — zdrowy.

wykrzesać — wykuć z kamienia.

ciągoty — pożądanie.

wdzięczen — dziś popr.: wdzięczny.

przestawać (daw.) — przebywać.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.

skrom — tłuszcz zwierzęcy.

wiano — posag.

jeno (daw.) — tylko.

łacnie a. łacno (daw.) — łatwo.

chycić — dziś popr.: chwycić.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania.

zali (daw.) — czy.

kierz (daw.) — krzak.

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

pójdem — dziś popr.: pójdę.

szczerk — ilasta gleba.

łozina (daw.) — zarośla wierzbowe.

oparzelisko — niezamarzające zimą torfowisko, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).

jeno (daw.) — tylko.

mierzyć — tu: celować.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

rozdziewać (daw.) — rozbierać.

niedziela (daw.) — tydzień.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie momentu uratowania Zbyszka od egzekucji przez Danuśkę.

paniej — dziś popr.: pani.

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

statek — dostatek.

na zamry (daw.) — ryzykując zamęczenie konia.

atoli (daw.) — jednak.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

przeprawy — tu: przygody.

przebredzać — tu: wybrzydzać.

zabawiać się kośćmi — grać w kości.

drzewiej (daw.) — dawniej.

gniewliwy (daw.) — skłonny do gniewu.

do pola — na zewnątrz (por. dzisiejsze małopolskie ”na pole”).