Krzyzacy, tom pierwszy

szyba kościelna — chodzi o witraż.

grabia — hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł.

gładka — tu: piękna.

siła (daw.) — wielu.

pomorzył (daw.) — zabił.

nabrały — napęczniały.

długo książę w niewoli u nich siedział — w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli.

troczyć — przywiązać.

halebarda — dziś popr.: halabarda.

rubież — granica, pogranicze.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.

bydlić (daw.) — mieszkać, przebywać.

radziej (daw.) — chętniej.

któren — dziś popr.: który.

luty (daw.) — groźny, srogi.

frasować się (daw.) — martwić się.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

nie cudna temu chłopcu wojna — sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym.

roków — dziś popr.: lat.

nowotny (daw.) — nowy.

wiskać — prawdopodobnie od iskać, drapać.

otrok (daw.) — chłopak.

nie idzie (daw.) — nie uchodzi, nie wypada.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

łagiew (daw.) — naczynie podróżne.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

łuby — kosze, bagaże.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

kord — krótki miecz.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

ślachcic — dziś popr.: szlachcic.

jen (daw.) — który.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

niedziela (daw.) — tydzień.

wartki (daw.) — prędki (tu: do bójki).

samoczwart (daw.) — we czterech.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

kowany (daw.) — kuty, wykuty.

doźrzeć — dziś popr.: dojrzeć.

garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.

nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.

kur (daw.) — kogut.

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

samoczwart (daw.) — we czterech.

alibo — dziś popr.: albo.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

miarkuj, co ci rzekę — zwracaj uwagę na to, co ci mówię.

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki.

kopa (daw.) — 60.

padło — padlina.

roli niezwyczajnych — nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

jen (daw.) — który.

więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył — bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.

sokolnik — treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

Rusin — dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin.

onych — tych.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

bartnik — osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.

mąt — zamęt.

wsiów — dziś popr.: wsi.

Nałęcze — śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

kaczy kłapak — kołpak z kaczymi piórami.

wolej (daw.) — lepiej.

sparcieją — tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.

między dworzany (daw.) — między dworzanami.

legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) — wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.

zali (daw.) — czy.

terminy (daw.) — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.

światowy (daw.) — świecki.

grzech pierworodny — według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.

gorzeć (daw.) — płonąć.

kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.

włodyka (daw.) — tu: pan, władca.

wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).

Popiel — legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla.

grabstwo — hrabstwo, okręg.

Rynga — w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna.

wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).

suzeren — zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki.

abbas centum villarum (łac.) — opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu.

głowa wygolona na wierzchu — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

sadzony — tu: wysadzany.

po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.

św. Benedykt z Nursji — (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów.

błogosławiony Hraban Maur — (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów.

św. Bonifacy — prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”.

św. Benedykt z Aniane — (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji.

Jan z Tolomei — właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta.

patronowie nasi — wszyscy wymienieni byli benedyktynami.

ucałował po rycersku — scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego.

rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy — pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu.

Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.