Krzyzacy, tom pierwszy

chrobry — dzielny, odważny.

zali (daw.) — czy.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.

każden — dziś popr.: każdy.

gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić — anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”.

kniaź — książę.

sparszeć — nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem.

drzewiej (daw.) — dawniej.

numa — litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.

ninie (daw.) — teraz.

tęskności — dziś popr.: tęsknoty.

mecher — pęcherz.

jarzębowym — jarzębinowym.

przedaż — dziś popr.: sprzedaż.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

trefić — układać w loki.

jedle — dziś: jadle, jedzeniu.

człeku — dziś popr.: człowiekowi.

jafer — borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski).

żywot (daw.) — brzuch.

Ryngałła — (ok. 1367–ok.1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda.

pochutnica — kobieta lekkich obyczajów.

Witoldowa — dziś popr.: Witolda.

Henryk — najmłodszy syn księcia mazowieckiego Ziemowita III, miał niższe święcenia kapłańskie. Dla małżeństwa z Ryngałłą zrezygnował z godności biskupa płockiego.

książę mazowieckie — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” był rodzaju nijakiego.

dyspensa — wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.

pierwej (daw.) — dawniej.

postępkiem swoim — tj. rezygnacją ze święceń kapłańskich.

krwie — dziś popr.: krwi; z tej krwie oznacza: tego rodu.

clerici (łac.) — klerycy.

awinioński — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem „wielkiej schizmy zachodniej”. W czasie przedstawianym w powieści papieżem awiniońskim był Benedykt XIII, a rzymskim - Bonifacy IX.

zlisić się (daw.) — zrazić się, zniechęcić.

być za elektem — być żoną biskupa-elekta.

śpik — dziś popr.: szpik.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Abdank a. Awdaniec— średniowieczny ród rycerski.

Krystyn z Ostrowa — (1352–-1430), marszałek dworu królowej Jadwigi, w bitwie pod Grunwaldem wystawił własną chorągiew.

Jakub z Kobylan — (zm. 1454), rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda.

knykcie — stawy w palcach u rąk bądź odcinki między tymi stawami.

komes — dostojnik dworski bądź zarządca okręgu.

nieprzyjaciel z Awinionu — antypapież.

zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła — sens: skutki tej zgody spadły na Niemców.

siła (daw.) — wiele.

Świdrygiełło — (ok. 1370-1452), najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami.

Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393–1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.

kniaź — książę.

żelezie — dziś popr.: żelazie.

nadmiar — ponad zwykłą miarę, nadmiernie.

praw — znaczenie: ma rację.

naniecić, rozniecić — rozpalić.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

czeladź — służba.

Kiejstutówna — córka Kiejstuta; Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

niedziela (daw.) — tydzień.

jeno (daw.) — tylko.

ninie (daw.) — teraz.

siła (daw.) — wiele.

księżna Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

pacholik — chłopiec.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

gęśle (muz.) — ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec.

młódka (daw.) — młoda dziewczyna.

z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

siestra — błąd w stylizacji, taka wymowa możliwa była na wschodzie Polski, a z tekstu wynika, że Bogdaniec leżał w Wielkopolsce.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

gotuje (daw.) — przygotowuje.

ziścić się — spełnić się.

przeciw którym nikomu niesporo — sens: nikt nie ma ochoty na potyczkę z nimi.

roków — dziś popr.: lat.

blach — tj. zbroi.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

pokrewnych — krewnych.

kur (daw.) — kogut.

jutrznia — pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

jasełka — widowiska teatralne na temat Bożego Narodzenia, wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich.

pomieszanie — zmieszanie, zakłopotanie.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

chciwie — chętnie.

komes — tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd.

przedchorągiewny — rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy.

któren — dziś popr.: który.

dyć (gw.)— przecież.

miesiąc (daw.) — księżyc.