Krzyzacy, tom pierwszy

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Aral — Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie.

wschody (daw.) — schody.

wyprawa krzyżowa — tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami.

Tochtamysz — (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę.

tron kapczacki — władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

Złota Orda — dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

władca Rusi Moskiewskiej — tereny dzisiejszej Rosji (Ruś Moskiewska) i Ukrainy (Ruś Kijowska) były w średniowieczu pod władzą Tatarów.

Aleppo — miasto na skraju Pustyni Syryjskiej.

Damaszek — stolica Syrii.

synowie Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już odpuszczone.

kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.

Chromy — przydomek Timura (Tamerlana) (1336-1405), chana Złotej Ordy i twórcy wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

wizerunek Chrystusów (daw.) — wizerunek Chrystusowy, wizerunek Chrystusa.

jużem się obaczył — już sobie przypomniałem.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

dworscy — ludzie należący do dworu.

dalibóg (daw.) — naprawdę, słowo daję.

bawić (daw.) — przebywać.

do dnia — rano.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

więcej — bardziej.

królową polską — mowa o królowej Jadwidze.

Jaśko z Tęczyna — syn Jędrzeja z Tęczyna, wojewody krakowskiego i sandomierskiego, kasztelan krakowski.

rajca (daw.) — radny.

rakuski (daw.) — austriacki.

kniaź — książę.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic litewski, ruski lub wołoski.

szuba (daw.) — szerokie okrycie wierzchnie.

obrazy bizantyjskie — malarstwo religijne w prawosławnym Bizancjum cechowało się surowością i dostojeństwem.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

królestwo — tu: król i królowa.

smagły — o ciemnej, oliwkowej cerze.

ustawicznie (daw.) — ciągle.

przygana (daw.) — krytyka, zarzut.

Podniesienie — część mszy św., gdy kapłan ukazuje wiernym Ciało i Krtw Chrystusa.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości — mowa o Wilhelmie Habsburgu zwanym Uprzejmym (ok. 1370–1406).

minstrel (daw.) — śpiewak, poeta.

Te Deum — hymn znany od czasów wczesnochrześcijańskich, głoszący chwałę Boga (Ciebie, Boże, wysławiamy).

kośba (daw.) — żniwa.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

podana nieco naprzód — nieznacznie pochylona do przodu.

manela (daw.) — złota bransoleta.

światowy (daw.) — świecki.

złotogłów — kosztowna tkanina ze złotą nicią.

bisior — cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.

złogi — tu: poród.

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

pozór (daw.) — wygląd zewnętrzny.

liliowa — tu: biała jak lilia.

popłatać — pociąć mieczem, posiekać.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje.

suszyć (daw.) — pościć.

trefniś (daw.) — błazen.

krotochwilny (daw.) — śmieszny, dowcipny.

tedy (daw.) — więc, zatem.

nowotny (daw.) — nowy.

któren — dziś popr.: który.

warować się (daw.) — strzec się.

roków (gw.) — lat.

wolej (daw.) — lepiej.

chybaj sobie — idź sobie.

doletni (daw.) — taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły.

pierwej (daw.) — wcześniej.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.

Jan Kropidło — (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach.

paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami).

płowy — (o włosach) jasny.

wymiarkować (daw.) — zorientować się.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Sulimczyk — człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju.

gwoździki — popr.: goździki.

trefniś (daw.) — błazen.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

ronić (daw.) — strącać.

kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

naści (daw.) — masz.

leziwo — przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach.