Krzyzacy, tom pierwszy

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

cześnik (daw.) — dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze.

wielki kniaź — Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kierz (daw.) — krzak.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

Tawań — wyspa na Dniestrze.

łęg — podmokła łąka.

jucha — krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu.

niewód — sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł służących do zagarniania ryb.

osęka (daw.) — bosak.

rybitwa (daw.) — rybak.

strona (daw.) — okolica.

krzcił — dziś popr.: chrzcił.

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

paniątko — tu: dziecko.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

wielgi — dziś popr.: wielki.

grochowiny (daw.) — słoma z wymłóconego grochu.

to mi będzie po sercu — sens.: to będzie zgodne z tym, co czuję.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

ładzić (daw.) — porządkować.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

ninie(daw.) — teraz.

przesadzić (daw.) — przeskoczyć.

zadni — tylny.

brzechwa — tylna część strzały.

wrony — (o koniu) kary, czarny.

dyć (gw.) — przecież.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

srokacz — srokaty koń, koń o umaszczeniu w cętki bądź w łaty.

pozwoleństwo (daw.) — pozwolenie.

czeladź (daw.) — służba.

lubo (daw.) — chociaż.

roków (gw.) — lat.

prawować się (daw.) — spierać się o coś.

zgrzebny — prosty, nieozdobny bądź utkany z grubego płótna.

łan — obszar ziemi przeznaczonej do uprawy, wydzierżawiony osadnikowi.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

do szczętu — dziś: doszczętnie, całkiem.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

niwy (daw.) — pola.

kmieć — bogaty chłop, posiadający własne gospodarstwo.

odsep — opłata w formie odsypanej mąki.

lech (daw.) — obszar ziemi uprawnej.

skwapliwie (daw.) — chętnie i szybko.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

częstokół (daw.) — palisada.

węgieł — styk pionowych ścian budynku.

komora (daw.) — pomieszczenie magazynowe.

wędlarnia — dziś: wędzarnia.

comber — mięso z kością z grzbietu zwierzęcia.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

czeladź (daw.) — służba.

statki — majątek, zwł. ruchomy, w znaczeniu węższym: naczynia.

wrony — (o koniu) czarny, kary.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

kazalim — dziś popr.: kazaliśmy.

statki (daw.) — majątek, zwł. ruchomy, węziej: naczynia.

wyładzić (daw.) — przygotować.

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm, prowiant.

rad (daw.) — zadowolony.

bez (daw.) — przez.

jeno (daw.) — tylko.

udać się komuś — spodobać się.

łosi kubrak — kubrak ze skóry łosia.

pilśniowy — wykonany z gęstego, zbitego materiału produkowanego z włókien wełny.

mycka — mała, okrągła czapka.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

hoży — tryskający zdrowiem, urodziwy.

jeno (daw.) — tylko.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

jąć (daw.) — zacząć.

Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.

grodziec (daw.) — gród.

bogdaj (daw.) — oby (od: daj Boże, aby).

kraśny (daw.) — piękny.

kalina — roślina o czerwonych owocach; w poezji ludowej porównanie do niej dziewczyny uchodziło za komplement.

kraśny — tu: czerwony.

samodział — tkanina wełniana lub lniana, wyprodukowana na ręcznym warsztacie.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

somsiedzki — dziś popr.: sąsiedzki.

kierz (daw.) — krzak.

przyszczypny (daw. a. gw.) — zadziorny, ale na sposób humorystyczny.

roków (gw.) — lat.

łęg — podmokła łąka.

świerzopa — kobyła, klacz.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

atłas — tkanina z jednej strony gładka, z drugiej szorstka.

łagiewka a. łagiew — naczynie podróżne.

łyżnik — drewniana półeczka z otworami na łyżki.

płowy (o włosach a. futrze) — jasny.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

sernik — pomieszczenie do przechowywania serów.

bez mała (daw.) — prawie.

drzewiej (daw.) — dawniej.

jeno (daw.) — tylko.

sperka (gw.) — słonina.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

włodyczka a. włodycza — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

bojać się — dziś popr.: bać się.

bożnica — tu: świątynia.

prawić (daw.) — mówić.

klusków — dziś popr.: klusek.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

siła (daw.) — wiele.

poćciwa — dziś popr.: poczciwa.

ongi (daw.) — kiedyś, dawniej.

ninie (daw.) — teraz.

kamionka — naczynie ceramiczne.

gomółka — okrągła bryła sera.

roków (gw.) — lat.

uwidzieć (daw.) — zobaczyć.

Cztan — skrócona forma imienia Przecław.

sierdzisty (daw.) — śmiały, czupurny.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

narocznik — słowo wieloznaczne: chłop płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych.

miesiąc (daw.) — księżyc.

łońskiego roku (gw.) — zeszłego roku.

nieprzezpieczny — dziś popr.: niebezpieczny.

zadni — tylny.

socha — prymitywny, drewniany pług.

kopce — kopcami często oznaczano granicę posiadłości.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.