Krzyzacy, tom pierwszy

na porządek (daw.) — porządnie.

wprzód, wprzódy (daw.) — najpierw.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

glejt (daw.) — „list żelazny”, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium.

pacholę (daw.) — dziecko.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

krymka — mała, okrągła czapka tatarska, podobna do mycki.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Zygmunt Luksemburski — (1368–1437) król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. Sienkiewicz tytułuje go cesarzem o 30 lat za wcześnie.

Brussa — dziś: Bursa, miasto w północno-zachodniej Turcji.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

jeno (daw.) — tylko.

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

puszczanie krwi — dawniej bezpodstawnie uważane za zabieg medyczny.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

jeno (daw.) — tylko.

pojedyncza walka — pojedynek.

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

siła (daw.) — wielu.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

kołpak — czapka tatarska obrzeżona futrem.

wódz tatarski Edyga tyle ludzi w bitwie utracił — właśc. Edygej; straty tatarskie szacuje się na 3.500–6.000 ludzi.

opatrzyć (daw.) — zaopatrzyć, zabezpieczyć.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

miecznik — dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią.

przestawał — poprzestawał.

lenno — posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę.

niezbrojny — nieopancerzony.

w niebiesiech — dziś popr.: w niebie a. w niebiosach.

częstokół — palisada.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

podjąć pod nogi — dawny sposób wyrażania szacunku.

nieskładnie (daw.) — niezręcznie.

mać (daw.) — matka.

być o coś krzywym (daw.) — mieć o coś żal.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

młaka — bagno.

klękajęcy — dziś popr.: klękając.

piekielny starosta — Lucyfer, przywódca wszystkich diabłów.

udać się (daw.) — (o osobie) spodobać się.

źrzały (daw.) — dojrzały.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

będem — dziś popr.: będę.

nie lza (daw.) — nie można.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

pewnikiem (daw.) — zapewne.

niedźwiedziowi w dole — istniała metoda polowania na niedźwiedzie przez zastawianie na nie pułapek w postaci dołów.

Tawań — wyspa na Dniestrze.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dzierżyć — trzymać.

dać dęba — uciec.

ostrogi dostaniesz — sens: zostaniesz pasowany na rycerza.

wola Boża (daw.) — pożądanie.

przyzostać (daw.) — zostać przy nim.

jeno (daw.) — tylko.

Ostatnie Sakramenta — spowiedź, komunia święta (wiatyk) oraz namaszczenie chorych, przyjmowane łącznie w przypadku zagrożenia życia.

kwarta — dawna miara objętości, ok. 1 litra.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

olbor (daw.) — opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego.

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.

pażerny — dziś popr.: pazerny.

bez (daw.) — przez.

żeleźce (daw.) — grot.

drzewiej (daw.) — dawniej.

gwarek (daw.) — górnik.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Władysław II Opolczyk (Ruski, Naderspan) — (ok. 1330-1401) książę opolski, znakomity administrator, prowadzący politykę prowęgierską. W roku 1391 skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą, który pozbawił go lenn na terytorium Polski,

synowiec — syn brata.

odkazywać (z ros.) — odpowiadać.

somsiad — dziś popr.: sąsiad.

żeleźce (daw.) — grot.

raić (daw.) — zalecać.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

na księżej grudzi — nie żyje (dosł.: leży w ziemi koło kościoła).

zadzierzysty — charakterny.

jeno (daw.) — tylko.

roków (gw.) — lat.

ułomić (gw.) — złamać.

frasunek (daw.) — smutek.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

obces — tu: dążąc do bezpośredniego starcia.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

otrok (daw.) — chłopak.

siła (daw.) — wielu.