Krzyzacy, tom pierwszy

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

męt — zamęt, zamieszanie.

graf — tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

pasowany — na rycerza.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

któren — dziś popr.: który

piąci (daw.) — pięciu.

obiecował — dziś popr.: obiecywał.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

księcia — historia uprowadzenia księcia mazowieckiego Janusza ze Złotoryi została opisana w poprzednich rozdziałach; przy tej okazji miała zginąć żona powieściowego Juranda ze Spychowa.

komtur Lichtenstein — postać literacka.

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

osiem roków temu — w r. 1391.

Piotr z Alwastra — spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę.

Maciej z Linköping — kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę.

siła (daw.) — wiele.

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

kierz (daw.) — krzak.

św. Liberiusz — święty z II w. n.e.

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

uważał się — tu: był uważany.

gwoli (daw.) — z powodu.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

kowany (daw.) — kuty, wykuty.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

łakomy — tu: budzący zainteresowanie i chęć posiadania, por. „łakomy kąsek”.

jeno (daw.) — tylko.

na pował — tak, że będą leżeć pokotem.

dalekość — odległość.

olszyniec — zagajnik olchowy.

Kazimierzowe — aluzja do panowania Kazimierza Wielkiego (1310–1370) i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.

gdzie siedem razy na dzień dzwony biją — sens: gdzie odprawiana jest liturgia godzin, to jest modlitwa obowiązkowo domawiana siedem razy na dzień przez osoby ze święceniami duchownymi.

wdały (daw.) — piękny.

jędzon — potwór, upiór.

przechodzić (daw.) — przekraczać.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

rysią — kłusem.

miary ludzkiej nie przechodził — nie przekraczał wzrostu wysokiego człowieka, nie był olbrzymem.

staje, stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

glewia — broń drzewcowa z grotem w formie jednosiecznego noża; tu: kopia.

cugle — wodze, lejce.

w posła godzisz — posła atakujesz.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Mikołaj z Moskorzowa — wspomniany w rozdz. 1 dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dań (daw.) — danina, dar.

płochość (daw.) — lekkomyślność.

wolej (daw.) — lepiej.

samowtór (daw.) — we dwóch.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

lubo (daw.) — chociaż.

rakuski (daw.) — austriacki.

Burgundia — region w centralnej Francji.

gorze chłopcu (daw.) — źle z chłopcem.

wypiastować — wychować.

prawy (daw.) — prawdziwy.

nie skończy on własną śmiercią — sens: umrze śmiercią gwałtowną, zapewne na skutek wyroku sądu.

dzierżyć — trzymać.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

przystojny (daw.) — odpowiedni, właściwy.

krotofilny (daw.) — skłonny do żartów; krotochwila — farsa, żartobliwy utwór sceniczny bądź żart, dowcip.

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

zmóc — pokonać.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

chycić — dziś popr.: chwycić.

roków (gw.) — lat.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

liszka — tu: futro ze skór lisich.

koleśno (daw.) — w kolasach; kolasa to odkryty powóz konny bez resorów.

którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat — niektóre miasta posiadały w średniowieczu przywilej, określany jako „prawo składu”, zgodnie z którym kupcy nie mogli ich omijać, lecz przez określony czas musieli wystawiać tam swój towar na sprzedaż.

skrzęt (daw.) — krzątanina, ruch.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wagować się (daw.) — wahać się, zastanawiać się.

z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.

przezpiecznie — dziś popr.: bezpiecznie.

lubo (daw.) — chociaż.

gomółka — niewielka, okrągła szybka.

dworzyszcze (daw.) — gmach, okazały budynek.

zgoła (daw.) — nawet.

krzyżowanie — dekoracja architektoniczna w postaci krzyżujących się belek na fasadzie budynku.

łokieć — dawna miara długości, w przybliżeniu odległość od stawu łokciowego do dłoni, ok. 55-77 cm.

skład — tu: sklep.

sowity (daw.) — obfity, bogaty.

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

mercatorium (z łac.) — dom kupców.

Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.

sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci.

wszelako (daw.) — jednak.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

Bonifacy IX — Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami.

gonitwy — tu: turniej rycerski.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.