Lalka

- A córka ?... a Helunia ?... - wyszeptała staruszka.

- Nie mówmy o Heluni, tylko o mnie...

- Heleno... dziecko moje ... Ty przecież nie jesteś...

- Jego kochanką ?... Tak, nie jestem, bo on tego jeszcze nie zażądał. Co mnie

obchodzi pani Denowa czy Radzińska albo mąż, który mnie opuścił... Już nie

wiem, co się ze mną dzieje...To jedno czuję, że ten człowiek zabrał mi duszę.

- Bądźże przynajmniej rozsądna... Zresztą...

- Jestem nią, dopóki być mogę... Ale ja nie dbam o taki świat, który dwoje ludzi

skazuje na tortury za to tylko, że się kochają.

Nienawidzieć się wolno - dodała z gorzkim uśmiechem - kraść, zabijać...

wszystko, wszystko wolno, tylko nie wolno kochać... Ach, moja mamo, jeżeli ja

nie mam racji, więc dlaczegóż Jezus Chrystus nie mówił ludziom: bądźcie

rozsądni, tylko - kochajcie się?

Pani Misiewiczowa umilkła, przerażona wybuchem, którego nigdy nie

oczekiwała. Zdawało się, że niebo spada jej na głowę, kiedy z ust tej gołębicy

500

bryzgnęły zdania, jakich dotychczas nie słyszała, nie czytała, jakie jej samej nie

przeszły przez myśl, nawet kiedy była w tyfusie.

Na drugi dzień był u niej Rzecki; przyszedł z miną zakłopotaną, gdy mu

wszystko opowiedziała, wyszedł złamany.

Bo właśnie dziś w południe zdarzył mu się taki wypadek.

Do sklepu, do Szlangbauma, przyszedł kto?... Maruszewicz i rozmawiał z nim

blisko godzinę. Inni subiekci, od czasu gdy dowiedzieli się, że Szlangbaum

kupuje sklep, natychmiast wobec niego spokornieli. Ale pan Ignacy zhardział i

po odejściu Maruszewicza zaraz zapytał:

- Cóż pan masz za interesa z tym łotrem, panie Henryku?

Ale i Szlangbaum już zhardział, więc odpowiedział panu Rzeckiemu,

wysunąwszy pierwej dolną wargę:

- Maruszewicz chce dla barona pożyczyć pieniędzy, a dla siebie chciałby jakiejś

posady, bo już gadają na mieście, że Wokulski odstępuje mi swoją spółkę. Za to

obiecuje mi, że baron będzie odwiedzał mój dom z baronową...

- I pan przyjmiesz taką jędzę? - spytał Rzecki.

- Dlaczegóż by nie?:.. Baron będzie dla mnie, a baronowa dla mojej żony. W

duszy jestem demokratą, ale co pocznę, kiedy wobec głupich ludzi salon lepiej

wygląda z baronami i hrabiami aniżeli bez ich. Wiele robi się dla stosunków,

panie Rzecki.

- Winszuję.

- Ale, ale... - dodał Szlangbaum. - Mówił mi jeszcze Maruszewicz, iż po mieście

kursuje, że Stasiek wziął na utrzymanie tę... tę... Stawską... Czy to prawda, panie

Rzecki?...

Stary subiekt plunął mu pod nogi i wrócił do swego biurka.

Nad wieczorem zaszedł do pani Misiewiczowej, ażeby się z nią naradzić, i tu

dowiedział się z ust matki, że pani Stawska dlatego tylko nie jest kochanką

Wokulskiego, ponieważ on tego nie żądał...

Opuścił panią Misiewiczową strapiony.

„Niechby sobie była jego kochanką - mówił w duchu. - Ojej!... ile to dam bardzo

renomowanych są kochankami jeszcze jak lichych facetów... Ale to gorsze, że

Wokulski wcale o niej nie myśli. Tu jest awantura!... Ha, trzeba coś poradzić.”

Ale że sam już nie znajdował rady, więc poszedł do doktora Szumana.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY:

W JAKI SPOSÓB ZACZYNAJĄ OTWIERAĆ SIĘ OCZY

Doktór siedział przy lampie z zieloną umbrelką i pilnie przeglądał stos

papierów.

- Cóż - spytał Rzecki - znowu doktór pracuje nad włosami?...

Phi! co za mnóstwo cyfr... Jak sklepowe rachunki.

- Bo też to są rachunki z waszego sklepu i waszej spółki - odparł Szuman.

501

- A pan skąd je masz?

- Mam tego dosyć. Szlangbaum namawia mnie, ażebym mu powierzył mój

kapitał. Ponieważ wolę mieć sześć tysięcy aniżeli cztery tysiące rocznie, więc

jestem gotów wysłuchać jego propozycji. Ale że nie lubię działać na ślepo, więc

zażądałem cyfr. No, i jak widzę, zrobimy interes.

Rzecki był zdumiony.

- Nigdy nie myślałem - rzekł - ażebyś pan zajmował się podobnymi kwestiami.

- Bom był głupi - odparł doktór wzruszając ramionami.- W moich oczach

Wokulski zrobił fortunę, Szlangbaum robi ją, a ja siedzę na paru groszach jak

kamień na miejscu. Kto nie idzie naprzód, cofa się.

- Ależ to nie pańska specjalność zbijanie pieniędzy!...

- Dlaczego nie moja? Nie każdy może być poetą albo bohaterem, ale każdy

potrzebuje pieniędzy - mówił Szuman. - Pieniądz jest spiżarnią

najszlachetniejszej siły w naturze, bo ludzkiej pracy. On jest sezamem, przed

którym otwierają się wszystkie drzwi, jest obrusem, na którym zawsze można

znaleźć obiad, jest lampą Aladyna, za której potarciem ma się wszystko, czego

się pragnie. Czarodziejskie ogrody, bogate pałace, piękne królewny, wierna

służba i gotowi do ofiar przyjaciele, wszystko to ma się za pieniądze...

Rzecki przygryzł wargi.

- Nie zawsze - rzekł - byłeś pan tego zdania.

- Tempora mutantur et nos mutamur in illis- spokojnie odpowiedział doktór. -

Dziesięć lat zmarnowałem na badaniu włosów, wydałem tysiąc rubli na druk

broszury o stu stronicach i... pies nie wspomniał ani o niej, ani o mnie. Sprobuję

dziesięć następnych lat poświęcić operacjom pieniężnym i jestem z góry pewny,

że mnie będą kochać i podziwiać. Bylem otworzył salon i kupił ekwipaż...

Chwilę milczeli nie spoglądając na siebie. Szuman był pochmurny, Rzecki

prawie zawstydzony.

- Chciałbym - odezwał się nareszcie - pogadać z panem o Stachu...

Doktór niecierpliwie odsunął od siebie papiery.

- Co ja mu pomogę - mruknął. - To nieuleczony marzyciel, który już nie

odzyska rozsądku. Fatalnie posuwa się do ruiny materialnej i moralnej, tak jak

wy wszyscy i cały wasz system.

- Jaki system?..

- Wasz, polski system...

- A co doktór postawisz na jego miejsce?

- Nasz, żydowski...

Rzecki aż podskoczył na krześle.

- Jeszcze miesiąc temu nazywałeś pan Żydów parchami?...

- Bo oni są parchy. Ale ich system jest wielki: on triumfuje, kiedy wasz

bankrutuje.

- A gdzież on siedzi, ten nowy system?

- W umysłach, które wyszły z masy żydowskiej, ale wzbiły się do szczytów

cywilizacji. Weź pan Heinego, Börnego, Lassalle'a, Marksa, Rotszylda,

502

Bleichrödera, a poznasz nowe drogi świata. To Żydzi je utorowali: ci

pogardzani, prześladowani, ale cierpliwi i genialni.

Rzecki przetarł oczy; zdawało mu się, że śni na jawie. Wreszcie rzekł po chwili:

- Wybacz, doktór, ale... czy pan nie żartujesz ze mnie?... Pół roku temu

słyszałem od pana coś zupełnie innego...

- Pół roku temu - odparł rozdrażniony Szuman - słyszałeś pan protesty przeciw

starym porządkom, a dziś słyszysz nowy program. Człowiek nie jest ostrygą,

która tak przyrasta do swojej skały, że dopiero trzeba ją nożem odrywać.

Człowiek patrzy dokoła siebie, myśli, sądzi i w rezultacie odpycha dawne

złudzenia przekonawszy się, że są złudzeniami... Ale pan tego nie pojmujesz ani

Wokulski... Wszyscy bankrutujecie, wszyscy... Całe szczęście, że wasze miejsca

zajmują świeże siły.

- Nic pana nie rozumiem.

- Zaraz mnie pan zrozumiesz - prawił doktór gorączkując się coraz mocniej. -

Weź pan rodzinę Łęckich, co oni robili? Trwonili majątki: trwonił dziad, ojciec i

syn, któremu w rezultacie zostało trzydzieści tysięcy ocalonych przez

Wokulskiego i - piękna córka dla dopełnienia niedoborów.

A co tymczasem robili Szlangbaumowie? Pieniądze. Zbierał je dziad i ojciec,

tak że dziś syn, do niedawna skromny subiekt, za rok będzie trząsł naszym

handlem. A oni to rozumieją, bo stary Szlangbaum jeszcze w styczniu napisał

szaradę:

„Pierwsze po niemiecku znaczy wąż, drugie roślina, wszystko do góry się

wspina...” I zaraz mi objaśnił, że to znaczy: