Potop, tom trzeci

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.

żywić — tu: pozostawić przy życiu, darować życie.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

kulbaka — wysokie siodło.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Bakczysaraj — miasto na Krymie, siedziba chanów krymskich.

murza — murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za], książę tatarski.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

w pospolitakach — w pospolitym ruszeniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

marchia brandenburska — przygraniczna jednostka administracyjno-wojskowa na dawnych terenach Słowian Połabskich, wydzielona w XII w. w celu obrony wschodnich granic Cesarstwa Niemieckiego, rządzona przez margrabiego, podległego bezpośrednio cesarzowi niemieckiemu; od 1618 r. Brandenburgia i Prusy tworzyły jedno państwo pod berłem księcia elektora pruskiego.

zostawując — dziś popr.: zostawiając.

w łyka — tj. do niewoli; łyka — sznury.

inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.

cadaver, cadaveris (łac.) — trup, ruina; tu M. lm cadavera: trupy, ruiny.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

krócica — broń palna, podobna do pistoletu, ładowana od przodu, z zamkiem skałkowym, pistolet podróżny.

któren — dziś popr. który.

książę Kazimierz Michał — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kapuza (z łac. caput: głowa) — futrzana czapka-uszanka a. kaptur.

tołub (daw.) — futro, kożuch.

sajdak — sahajdak, futerał z łukiem i kołczan ze strzałami.

derkacz — ptak średniej wielkości z rodziny chruścielowatych, o charakterystycznym głosie, w Polsce dość rzadko spotykany, bardzo płochliwy.

czambulik, własc. czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

pułkownik petyhorski — dowódca petyhorców, średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

serenissimus rex Sueciae (łac.) — najjaśniejszy król Szwecji.

prezerwatywa (z łac. praeservare: zachowywać, zabezpieczać) — tu: środek zapobiegawczy, lek uśmierzający a. wzmacniający.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

zali (daw.) — czy, czyż.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

czambuł — oddział tatarski.

orda — tu: wojsko tatarskie.

insult (z łac.) — zniewaga.

suszyć — pościć.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

kierz (daw.) — krzew, krzak.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

perspektywa (daw.) — luneta.

krętanina (daw.) — krzątanina, gorączkowy ruch, zamieszanie.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

kulbaka — wysokie siodło.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

feuer (niem.) — ognia!, pal!

gonny — wysoki i prosty, strzelisty (o drzewach).

kulbaka — wysokie siodło.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

szczerk — piasek gliniasty, teren podmokły.

perspektywa (daw.) — luneta.

Gott mit uns (niem.) — Bóg z nami.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

wolentarski — ochotniczy.

wesprzeć — tu: stawić czoła, zaatakować.

Gott erbarme Dich meiner (niem.) — Boże, zmiłuj się nade mną.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

kontent (z łac.) — zadowolony.

Gott (niem.) — Boże.

nohajec a. nogajec — tu: Tatar; członek Ordy Nogajskiej, która w XIII w. odłączyła się od Złotej Ordy na Kaukazie i przewędrowała na tereny dzisiejszej płd. Ukrainy. Nazwa pochodzi od mongolskiego wodza Nogaja (zm. 1299), wnuka Czyngis Chana i zięcia cesarza bizantyjskiego. Potomkowie tej ordy, Nogajowie, żyją dziś na Kaukazie.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

parrycyda (łac. parricida) — ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

lubo (daw.) — chociaż.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

victor (łac.) — zwycięzca.

potrzeba (daw.) — tu: bitwa.

vivo, vivere (łac.) — żyć; tu 3.os. lp tr.rozkaz. vivat: niech żyje.

Crescat! floreat! (łac.) — niech wzrasta i kwitnie.

zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć.

książę krajczy — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

zali (daw.) — czy, czyż.

hiperborejski (z gr.) — północny; tu: zawoalowane określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz, publikując Potop w 1886 r. w zaborze rosyjskim, nie mógł pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

klient (daw., z łac.) — uboższy szlachcic, zależny od bogatszego, głosujący na sejmikach zgodnie z wolą magnata i walczący pod jego komendą.