Potop, tom trzeci

polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość, dobre obyczaje.

monstrum (łac.) — potwór; tu M. lm monstra.

Hiperborej a. Hiperborejczyk (z gr.) — członek ludu mieszkającego na północy

exquisitissimus (łac.) — wyborny, wyszukany, najlepszy; tu M. lm exquisitissimi: wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

każden — dziś popr.: każdy.

animal, animalis — zwierzę, stworzenie, potwór; tu C. lm animalibus: zwierzętom.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

u fary — w kościele parafialnym.

kulbaka — wysokie siodło.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

in universo (łac.) — w całym świecie, w ogóle.

Chrystusów (daw.) — dziś popr. forma M. lp n.m. przymiotnika: Chrystusowy.

któren — dziś popr. który.

sufragium (łac. suffragium) — głos w wyborach.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

kompasja (z łac.) — współczucie.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

konsyliarz (z łac.) — doradca.

beneficjum (z łac.) — tu: dobrodziejstwo.

klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie.

z zamorskimi straszydły — dziś popr. forma N. lm: z zamorskimi straszydłami.

sekundować (z łac. secundo, secundare) — pomagać, towarzyszyć; ochraniać, bronić.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

partia — tu: oddział, grupa zbrojnych.

kurpieski — dziś popr.: kurpiowski.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

zagrały trąbki wsiadanego przez munsztuk — dano stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wolentarski — ochotniczy.

kulbaka — wysokie siodło.

antiquus (łac.) — dawny, starożytny; tu D. lm antiquorum: starożytnych.

imaginacja (z łac.) — wyobraźnia.

rebelizować (z łac.) — buntować się.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

Altea (…) porodziła głownię (mit. gr.) — Altea, królowa kalidońska, otrzymała we śnie proroctwo, według którego jej nowonarodzony syn, Meleager, miał żyć tak długo, póki nie spali się głownia, płonąca wówczas w domowym ognisku. Altea schowała więc głownię, ale kiedy po latach Meleager wdał się w spór z jej bratem, włożyła żagiew w ogień, powodując śmierć syna, po czym popełniła samobójstwo. Proroczy sen o urodzeniu płonącej głowni miała natomiast Hekabe, królowa Troi, w związku z czym swojego syna, Parysa-Aleksandra, kazała porzucić na pustkowiu. Wychowany przez pasterzy, Parys przyczynił się potem rzeczywiście do upadku Troi, porywając Helenę.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

lulka — fajka.

fryszt (daw., z niem.) — tu: rozejm, pokój.

stajanie — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Nec nuntius cladis (łac.) — nie pozostał świadek klęski.

trąbić przez munsztuk — dać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

zataczać i odprzodkowywać armaty — ustawiać działa na pozycjach i odtykać lufy, zaślepione na czas transportu.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

kulbaka — wysokie siodło.

faskula — pocisk.

perspektywa (daw.) — luneta.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

skrzęt — krzątanina.

imieniowi — dziś popr. forma C. lp: imieniu.

Vivat Czarniecki, dux et victor (łac.) — niech żyje Czarniecki, wódz i zwycięzca.

palba — strzelanina.

„Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii!…”, a tysiąc żelaznych piersi odpowiedziało mu natychmiast potężnymi głosami: „…i poczęła z Ducha Świętego!…” — modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.

siła (daw.) — dużo, wiele.

parala — paraliż.

podogonie przy kulbace — pasek przechodzący pod ogonem końskim, stabilizujący siodło.

imać — brać.

z takich, którzy nie powstają ani z soli, ani z roli, jeno z tego, co ich boli — podobne słowa miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana otrzymałwielkiego Jerzy Lubomirski; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

konfuzja (z łac.) — zawstydzenie.

ab ovo (łac.: od jajka) — od początku.

zali (daw.) — czy, czyż.

boćwinkowie — przezwisko Litwinów, pochodzące od boćwiny a. botwiny, tj. potrawy z młodych buraków, z której słynęła kuchnia litewska.

koroniarz — mieszkaniec Korony, tj. Polski, w przeciwstawieniu do mieszkańców wielkoksiążęcej Litwy.

piekielny komput — wojska diabelskie; komput — jednostki wojskowe, zatrudniane i opłacane zgodnie z ustaleniami sejmu w XVII i XVIII w.

sam (daw.) — tam; tutaj.

zalterować się (z łac.) — zmienić nastrój, zdenerwować się.

incipio, incipere (łac.) — zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam: zacznę, zaczynam.

siła (daw.) — dużo, wiele.

temperancji (z łac.) — umiarkowanie.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

zronić — zgubić, upuścić.

polityczny (z łac. politicus) — uprzejmy, obyczajny.

wolej — lepiej, chętniej.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

podkurek — posiłek nocny, spożywany, kiedy kur, tj. kogut, pieje.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, wzburzenie.

wyprawuje — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wyprawia.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.