Potop, tom trzeci

organki — działo, używane w XVI i XVII w., złożone z wielu luf karabinowych na jednym łożu, ładowane od przodu i odpalane wspólnym lontem.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

wrzeciądze — okucia na drzwiach, służące do zamykania ich od wewnątrz (np. na skoble lub kłódki).

ośnik — dziś narzędzie do strugania i korowania drewna, wyposażone w dwie rękojeści i stalowe ostrze.

anguł (z łac. angulus: kąt, róg) — załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.

simia (łac.) — małpa; tu M. lm simia: małpy.

wyloty — szerokie, rozcięte rękawy kontusza, w czasie walki zarzucane na plecy, żeby nie przeszkadzały.

simiarum destructor (łac.) — pogromca małp.

victor (łac.) — zwycięzca.

victus (łac.) — zwyciężony.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

konfuzja (z łac.) — wstyd, zawstydzenie.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

Illium — Troja, miasto opisane w Iliadzie, rządzone przez króla Priama.

sam (daw.) — tam, tutaj.

kulbaka — wysokie siodło.

nowenna — specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

dobrudzcy ordyńcy — dobrudzcy Tatarzy, orda tatarska z zachodu, z terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

dryjakiew — driakiew, używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium; tu: środek odurzający.

po harapie — po sprawie, dokonane; harap — bicz z krótką rękojeścią i długim plecionym rzemieniem, używany dawniej na psy myśliwskie; por. przysł.: jak z bicza strzelił.

Wołoszka — Maria Lupu, wdowa po księciu Januszu Radziwille, córka hospodara mołdawskiego, Wasyla (Bazylego) Lupu, w 1653 r. pozbawionego tronu przez władcę sąsiedniej Wołoszczyzny (siostra Marii, Roksana, była synową Bohdana Chmielnickiego).

pasierbica — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), córka Janusza Radziwiłła i Katarzyny Potockiej, od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

koleśno — kolasami, karetami.

wniosła za nim instancję — wstawiła się za nim.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

kondycja — tu: pozycja społeczna.

stryj — Janusz (1612–1665) i Bogusław (1620–1669) byli braćmi stryjecznymi, tu słowo „stryj” podkreśla być może różnicę wieku i opiekuńczy stosunek Janusza do Bogusława.

zali (daw.) — czy, czyż.

moderacja (z łac.) — umiarkowanie, wstrzemięźliwość.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — tu: najemnik (w innych przypadkach: urzędnik skorumpowany przez obce państwo).

zalterowan (z łac.) — wzburzony, zdenerwowany.

salwować (z łac.) — ratować.

Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości — modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny.

przezpieczność (daw.) — bezpieczeństwo.

kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.

Mea culpa, mea maxima culpa (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

infamis (łac.) — banita, człowiek pozbawiony honoru i wyjęty spod prawa.

pieńka — konopie.

intrata — zysk z posiadłości ziemskiej.

siła (daw.) — dużo, wiele.

regalista — rojalista, zwolennik króla.

supir (z fr. soupir) — westchnienie.

delineo, delineare (łac.) — narysować.

jasyr — niewola tatarska.

oprymować (z łac.) — uciskać.

skrupuły (z łac.) — wyrzuty sumienia, wątpliwości.

konstelacje — układ gwiazd.

chasa — banda, zbrojny tłum.

alteracja (z łac.) — zdenerwowanie, wzburzenie.

Jowisz (mit. rzym.) — najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu, odpowiednik gr. Zeusa; wiele mitów opowiada o jego miłosnych podbojach i licznym potomstwie.

malowany — tu: pozorny, udawany.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.

rewokować (łac. revoco, revocare: odwoływać) — nawrócić się.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

crescite et multiplicamini (łac.) — rośnijcie i rozmnażajcie się.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.

intercyza — umowa przedślubna.

mea culpa (łac.) — moja wina.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.

kondycja (z łac.) — warunek.

respons (z łac.) — odpowiedź.

odzyszczesz — dziś popr. forma 2.os. lp cz.przysz.: odzyskasz.

Leander i Hero (mit. gr.) — mityczni kochankowie. Hero była kapłanką Afrodyty w Sestos nad Hellespontem (dziś Dardanele, cieśnina u zach. wybrzeży Turcji, łącząca Morze Egejskie z Morzem Marmara), a Leander każdej nocy przepływał do niej z drugiego brzegu cieśniny, prowadzony światłem lampki w oknie ukochanej. Pewnej nocy wiatr zgasił lampkę i Leander utonął, a Hero popełniła samobójstwo, rzucając się z wieży do morza.

sklep — piwnica, lochy.

cum omnibus titulis (łac.) — ze wszystkimi tytułami.

zali (daw.) — czy, czyż.

primo voto (łac.) — w pierwszym małżeństwie.

błaźnica (daw., reg.) — pieszczotliwie: młódka, panienka.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.