Potop, tom trzeci

inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.

admiracja (z łac.) — podziw, uwielbienie.

hic mulier (łac.: ten kobieta) — mężna, wojownicza kobieta, herod-baba.

de domo (łac.) — z domu.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

Mazarin, Jules (1602–1661) — własc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV.

odium (łac.) — nienawiść, niechęć.

nec Hercules contra plures (łac.) — nawet Herkules na nic przeciw wielu.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

cursus (łac.) — przebieg.

pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) — umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.

consentior, consentire (łac.) — zgadzam się.

mamli (daw.) — czy mam.

Penelopa (mit. gr.) — opisana w Odysei żona Odyseusza, która czekała wiernie na męża przez 20 lat.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).

formaliter (łac.) — formalnie, legalnie.

intercyza — umowa przedślubna.

wiano — posag.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

wojłok (z tur.) — filc, gruby materiał ze zbitej wełny; tu: miękkie kapcie.

rajfur — stręczyciel.

hippocentaur (z gr.) — centaur, w mit. gr. pół koń, pół człowiek; tu przydomek, oznaczający jeźdźców tak dobrych, jakby zrośniętych z wierzchowcem.

Chimera (mit. gr.) — potwór ziejący ogniem, z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża.

impedimentum (łac.) — przeszkoda, kłopot.

któren — dziś popr. który.

podrwić głową — źle coś obmyślić.

papista — katolik, zwolennik papieża.

semen — Kozak.

ze Szwedy — dziś popr. forma N. lm: ze Szwedami.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

siła (daw.) — dużo, wiele.

akomodować (z łac.: przystosować) — tu: przypodobać się, dogadzać.

intrata — dochód z dóbr ziemskich, pożytek.

eks-kardynał w koronie — król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.

Dalila nie obcięła włosów Samsonowi — Samson (XII w. p.n.e.), opisany w Biblii bohater izraelski, walczący z Filistynami, został obdarzony przez Boga niezwykła siłą, zaklętą w jego długich włosach. Jego kochanka Dalila, przekupiona przez wrogów, ostrzygła go i bezsilnego wydała Filistynom. Po długiej niewoli Samson, odzyskawszy część siły, zdołał zburzyć filary w budynku, w którym był więziony, grzebiąc pod gruzami siebie i wielu wrogów.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją).

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

ciwun (reg.) — urzędnik, zarządca.

Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur (łac.) — W zgodzie małe rzeczy wzrastają, w niezgodzie nawet największe upadają; cytat z pism rzymskiego historyka Salustiusza (86–34 p.n.e.).

fatum (łac.) — los, zrządzenie losu, przeznaczenie; tu M. lm fata: losy.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

wyekskuzować (z łac. excuso, excusare) — wytłumaczyć, usprawiedliwić.

skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.

konfident (z łac., daw.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją); tu: żołnierz bez honoru, służący tylko dla pieniędzy.

ad rebelionem (z łac.) — do rebelii.

excitare (łac.) — podżegać, podniecać.

praesidium (łac.) — ochrona, straż, zbrojna załoga.

sub poena (łac.) — pod karą.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

bezczestny — pozbawiony czci, niehonorowy.

exemplum (łac.) — przykład.

taki (reg.) — przecież, jednak.

zniesion — tu: zwyciężony, pobity.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

panna respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

patoka — płynny miód.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

książę Jeremi — Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

siła (daw.) — dużo, wiele.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

suponować (z łac.) — przypuszczać.

tenuta (z wł.) — czynsz dzierżawny.

konfidencja (z łac.) — zażyłość, zaufanie.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

korek — obcas.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

wiwenda (z łac.) — prowiant, żywność.

zachwycić — tu: przejąć, zdobyć.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, zdenerwowanie, wzburzenie.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem, bez wozów i piechoty; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

jubka — spódnica.

wyloty — szerokie, rozcięte rękawy kontusza.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

koncerz — długi na 150-180 cm, ciężki miecz.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — obcy, najemny oficer lub urzędnik; tu: żołnierz, służący dla pieniędzy.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

przezwać się — tu: zmienić nazwisko.