Potop, tom trzeci

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

conservare iuventutem meam (łac.) — zachować swoją młodość.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

któren — dziś popr. który.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

arx regia (łac.) — zamek królewski.

Matuzal — Matuzalem, postać biblijna opisana w Księdze Rodzaju, dziadek Noego, najdłużej żyjący człowiek, miał przeżyć 969 lat.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

ufnal — gwóźdź o kwadratowym przekroju, służący do przytwierdzania podków do kopyt końskich.

siła (daw.) — dużo, wiele.

senatores (łac.) — senatorowie.

scriptor, scriptoris (łac.) — pisarz; tu M. lm scriptores: pisarze.

calamitas, calamitatis (łac.) — nieszczęście; tu M. lm calamitates: nieszczęścia.

collegium Jesuitarum (łac.) — kolegium jezuickie.

invidia (łac.) — zazdrość.

villa regia (łac.) — pałac królewski.

hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

przynuka (z ukr.) — przymus, usilne namawianie.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

promulgowanie (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) — ogłoszenie.

vacuum (łac.) — pustka, próżnia.

płazem — płaską stroną szabli.

kiper — zawodowy znawca win, zarządzający piwniczką.

bibosza (z łac. bibo, bibere: pić) — opój, smakosz trunków.

larum (łac.) — alarm.

spieszony — pozbawiony konia, pieszy.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

effendi (z tur.) — pan, władca.

czambuł (z tur.) — tu: zagon, oddział.

rzeźba — tu: rzeź.

troczyć — tu: powiązać.

powodować — tu: prowadzić, kierować.

parol (z fr.) — słowo honoru.

kulbaka — wysokie siodło.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

ordyniec — członek ordy, Tatar.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

konfuzja (z łac.) — wstydliwa porażka, zawstydzenie.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

spraktykować — tu: utwierdzić, całkowicie przeciągnąć na swoją stronę, rozpracować.

sak — sieć na ryby, tu: pułapka.

iocus (łac.) — żart.

kufa — beczka.

gemajn (daw., z niem. gemein: zwykły) — szeregowiec, zwykły żołnierz.

Sokal — miasto w płn.-zach. części Ukrainy, nad Bugiem.

siła (daw.) — dużo, wiele.

galicka choroba — choroba weneryczna.

zdać się na kondycję — poddać się, podpisać zawieszenie broni; kondycja (z łac.) — warunek.

każden — dziś popr.: każdy.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk, szereg.

fryz a. fryza — marszczony kołnierz z koronki.

Vivat Joannes Casimirus (łac.) — niech żyje Jan Kazimierz.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Minerwa (mit. rzym.) — bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny.

faszyna — umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.

oskard — narzędzie do prac ziemnych, podobne do kilofa.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie; tu D. lm utworzony jak dla rzecz. r.m.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

faskula — pocisk.

kartacz — pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulkami ołowianymi, służący do zwalczania siły żywej na niewielkich odległościach; od XIX w. zastąpiony szrapnelami i pociskami odłamkowymi.

perspektywa (daw.) — luneta.

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

jeneralny — dziś popr.: generalny.

któren — dziś popr. który.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

letnik (daw.) — altana.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

indygenat (z łac.) — nadanie cudzoziemcowi polskiego szlachectwa.

konfident (daw., z łac.) — zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

prospekt (z łac.) — widok.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

konterfekt — obraz, portret.

propono, proponere (łac.) — proponować; tu 3.os. lp cz.przesz. proposuit: proponował.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

Diana (mit. rzym.) — dziewicza bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy.

miesiąc (daw.) — księżyc.

księżniczka Januszówna — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.

księżna Januszowa (…) z córką — matka Anny Marii Radziwiłłówny, Katarzyna Potocka, zmarła w 1642 r., a w 1645 r. Radziwiłł ożenił się z córką hospodara mołdawskiego, Marią Lupu (natomiast siostra Marii, Roksana, została później synową Bohdana Chmielnickiego). Anna Maria nie była zatem córką, lecz pasierbicą księżnej.

bezoar — substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe; tu: napój magiczny.

dekokt — napój leczniczy lub magiczny.

ksieni — przełożona klasztoru, przeorysza.

westalka — w starożytnym Rzymie dziewicza kapłanka strzegąca świętego ognia w świątyni Westy, otoczona wielkim szacunkiem i nietykalna.

trąbki przez munsztuk grają — słychać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

z Wielkopolany — dziś popr. forma N. lm: z Wielkopolanami.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

hakownica — ręczna broń palna, powstała w końcu średniowiecza jako udoskonalona wersja rusznicy.