Potop, tom trzeci

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

łoński (gw.) — ubiegłoroczny; tu: tegoroczny.

lafa (daw.) — płaca, żołd.

politycznie (z łac.) — uprzejmie, w sposób cywilizowany; tu: z zachowaniem pozorów.

skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.

febris (łac.) — dreszcze, gorączka.

koligat (z łac. colligatus: związany) — krewny, powinowaty.

estyma (z łac.) — szacunek, poważanie.

grasant (z łac.) — rabuś, zbój.

infestować (z łac.) — niepokoić.

wywindykowanie (z łac. vindico, vindicare: dochodzić własności, mścić się) — odzyskanie własności.

komput — ustalana przez sejm liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

rzemiosły — dziś popr. forma N. lm: rzemiosłami.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

pacjencja (z łac.) — cierpliwość.

pro patria et libertate (łac.) — za ojczyznę i wolność.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

amor patriae (łac.) — miłość ojczyzny.

Daniel — jeden z proroków Starego Testamentu, bohater Księgi Daniela, wysoko urodzony Izraelita, pozostawał w niewoli babilońskiej na dworze Nabuchodonozora II i Baltazara, a następnie na dworze perskim. Na skutek intryg wtrącony do jaskini lwów, gdzie przeżył dzięki modlitwie i boskiej pomocy.

konserwować (z łac.) — tu: zachować przy życiu, ocalić.

Te Deum (łac.) — własc. Te Deum laudamus: Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

sak — sieć na ryby, tu: pułapka.

zali (daw.) — czy, czyż.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

Dubisa — (lit. Dubysa), rzeka w płd. części Litwy, dopływ Niemna.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

czynić — tu: sądzić.

recedo, recedere (łac.) — cofnąć się, odstąpić.

konfundować (z łac.) — zbijać z tropu, zawstydzać.

eks-jezuita — król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.

strategos (gr.) — dowódca wojsk, strateg.

pod Beresteczkiem — bitwa pod Beresteczkiem (1651), zwycięstwo wojsk polskich nad siłami kozacko-tatarskimi; Beresteczko — miasto nad Styrem na Wołyniu, w zach. części Ukrainy.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

chasa — banda, zbrojny tłum.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

zdużać (daw.) — wygrać, przemóc, dać radę.

febris (łac.) — dreszcze, gorączka.

palus, paludis (łac.) — bagno; tu M. lm paludes: bagna.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

porać się — zmagać się, walczyć; por. uporać się.

kobiel (daw.: wygięcie w łuk, wybrzuszenie) — tu: kosz, pułapka.

azardować — ryzykować.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

brzechwa — tylna część pocisku, zapewniająca mu stabilizację podczas lotu w powietrzu.

bełt — nasada strzały, w której tkwią pióra (także: strzała do kuszy).

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

spyża — jedzenie, prowiant.

zali (daw.) — czy, czyż.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

arkana (z łac.) — sekrety, tajemnice.

łubniańskie — z czasów pobytu pana Wołodyjowskiego w Łubniach; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

alias (łac.) — inaczej, albo.

poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach i w walce.

któren — dziś popr. który.

praeceptor (łac.) — nauczyciel.

expugno, expugnare (łac.) — zdobyć, wywalczyć; tu 3.os. lp cz.przesz. expugnavit: zdobył.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

suponować (z łac.) — przypuszczać, przyjąć założenie.

nie lża (daw.) — nie można, nie da się; nie wolno.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział jazdy.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

raby — pstry, nakrapiany; tu: o twarzy w plamki.

czekanik — rodzaj fletu, używany w muzyce ludowej czeskiej i węgierskiej.