Potop, tom trzeci

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

przez galicką chorobę toczon — chory na chorobę weneryczną.

vir molestissimus (łac.) — mąż niezmiernie uciążliwy, uprzykrzony.

wsparł — tu: starł się z nim.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

siła (daw.) — dużo, wiele.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

siła (daw.) — dużo, wiele; bardzo.

każden — dziś popr.: każdy.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

mon prince (fr.) — mój książę.

archiduk — arcyksiążę.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

władyka — władca, książę.

ekstraordynaryjny (z łac.) — niezwykły, nadzwyczajny.

krotochwila (starop.) — żart.

imaginacja (z łac.) — wyobraźnia, wyobrażenie.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

wenerować (z łac.) — uwielbiać.

vir incomparabilis (łac.) — mąż niezrównany.

z Kozaki — dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

oleum (łac.) — olej.

Est modus in rebus (łac.) — na wszystko jest sposób.

hospodar — tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

kondycja (łac.) — warunek.

siła (daw.) — dużo, wiele.

potrzeba — tu: bitwa.

kontempt (z łac.) — lekceważenie, pogarda.

lafa (daw.) — żołd, płaca.

Eques polonus sum (łac.) — jestem polskim rycerzem.

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

parol (z fr.) — słowo honoru.

taki (reg.) — jednak, tak więc, przecież.

futrowanie — obicie z desek, boazeria; por. futryna.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

któren — dziś popr. który.

kromwelowscy Anglicy — żołnierze Olivera Cromwella (1599–1658), angielskiego polityka i wybitnego dowódcy, który doprowadził do skazania na śmierć króla Karola I Stuarta (1600–1649) i został lordem protektorem Anglii.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

anguł (z łac. angulus: kąt, róg) — załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.

perspektywa (daw.) — luneta.

śmigownica — falkonet a. sokolik, działo polowe piechoty, ładowane od przodu, używane w XVI-XVIII w., rodzaj oktawy kolubryny o kalibrze 55-70 mm, stosowane także w bitwach morskich do abordażu.

gemajn (daw., z niem. gemein: zwykły) — szeregowiec.

zali (daw.) — czy, czyż.

respons (z łac.) — odpowiedź.

własnymi słowy — dziś popr. forma N. lm: własnymi słowami.

trefniś — błazen.

princeps, principis (łac.) — pan, władca, książę, cesarz.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

któren — dziś popr. który.

nieodbicie — koniecznie.

bogactwy — dziś popr. forma N. lm: bogactwami.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

patoka — płynny miód.

przecz (daw.) — po co.

konsyliarz (z łac.) — doradca.

skonfundować (z łac.) — zbić z tropu, zawstydzić.

każden — dziś popr.: każdy.

spyża (daw.) — prowiant, żywność.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem, bez wozów i piechoty; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

żywot (daw.) — brzuch.

szwedzki Aleksander (…) polskiego Dariusza — nawiązanie do historii starożytnej, do zwycięskiej wojny władcy macedońskiego Aleksandra Wielkiego (356–323 p.n.e.) z królem perskim Dariuszem (zm. 330 p.n.e.).

ruń — tu: roślinność, trawy.

porzecze — łąka nad rzeką.

okiść — ciężki śnieg na gałęziach drzew.

podstrzesze — miejsce pod okapem dachu.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

Łazarz — nieboszczyk, wskrzeszony przez Jezusa Chrystusa po kilku dniach spoczywania w grobie.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

Millera —Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

spyża — jedzenie, prowiant.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk, szereg.

któren — dziś popr. który.

zali (daw.) — czy, czyż.

tarantowy — o sierści białej w plamy.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kulbaka — wysokie siodło.

Tatarzy białogrodzcy — Tatarzy mieszkający w Białogrodzie (a. Akermanie, dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij), położonym nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy. Miasto, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. znajdowało się w rękach tatarskich.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

pendent — pas zakładany przez ramię, służący do noszenia szabli.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

pułki zaśpiewały jednym głosem, odjeżdżając: „Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii”, i z tą pieśnią znikły Szwedom z oczu — modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.