Krzyzacy, tom pierwszy

bez (daw.) — przez.

jej powinien (daw.) — ma wobec niej powinności, jest wobec niej zobowiązany.

krzyw (daw.) — niechętny.

jeno (daw.) — tylko.

godnie — tu: mocno, solidnie.

rad (daw.) — chętnie.

wola Boża (daw.) — pożądanie.

Bogać tam (daw.) — gdzie tam.

w prędkości — w zdenerwowaniu.

ostrogi — tu przen. znak przynależności do stanu rycerskiego.

zyszcze — dziś popr.: zyska.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

frasobliwy (daw.) — smutny.

nieprzezpiecznie (daw.) — niebezpiecznie.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny względnie bez pełni praw stanowych.

przygoda — tu: niebezpieczeństwo.

skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

uwidzieć — zobaczyć.

dowodnie (daw.) — wyraźnie.

zdybać się (daw.) — spotkać się.

odbieżać (daw.) — uciec.

po wtóre (daw.) — po drugie.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

borykać się — walczyć.

ciągoty (daw.) — pożądanie.

paniątko — dziecko, zwłaszcza z rodziny magnackiej.

bałamutny (daw.) — wprowadzający w błąd a. zalotny, uwodzicielski.

opończa — płaszcz z kapturem, ubranie podróżne.

burzyć się (daw.) — złościć się.

slowutny (czes.) — sławetny.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

mierzyn, mierzynek — koń niewielkiego wzrostu.

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

odtroczyć (daw.) — odwiązać.

połomić — dziś popr.: połamać.

któren — dziś popr.: który.

ratyszcze — drzewce od broni kłującej takiej, jak spisa.

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

jeno (daw.) — tylko.

tołub (daw.) — rodzaj futra.

poczciwa z kościami — zwrot przysłowiowy.

przyczyny — tu: powody postępowania.

pomiarkować — tu: zrozumieć.

pozbaść (daw.) — uczynić kogoś uległym.

frasować się (daw.) — smucić się, martwić się.

wilczura — opończa podbita wilczym futrem.

przygodzić się — przytrafić się, przydarzyć się.

luty (daw.) — groźny, srogi.

powsinoga — włóczęga.

jeno (daw.) — tylko.

łubowy (daw.) — wykonany z kory.

powodować (daw.) — kierować, prowadzić.

gąsiorek — pękate naczynie z wąską szyjką.

głowę mam ogoloną — — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już sakramentalnie odpuszczone.

wyprawa krzyżowa a. krucjata— wyprawa zbrojna przeciw poganom; w średniowieczu przeprowadzono kilka takich wypraw do Palestyny, doprowadzając nawet do założenia Królestwa Jerozolimskiego.

przeor — przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny, niebędący biskupem.

Wiklef — John Wycliffe (ok. 1329–-1384), angielski teolog, profesor teologii w Oksfordzie, głoszący poglądy, jakie później przejęła reformacja.

tedy(daw.) — więc, zatem.

rzezimieszek — złoczyńca, pierwotnie złodziej przecinający ”mieszki” (trzosy) w celu kradzieży pieniędzy.

Aragonia — region w Hiszpanii ze stolicą w Saragossie, w czasach przedstawionych w powieści stanowił samodzielne królestwo (unia personalna z królestwem Kastylii nastąpiła w 1469 r.).

Maria Egipcjanka — święta pustelnica, żyjąca między IV a IV w.

niedziela (daw.) — tydzień.

odwodzić (daw.) — zniechęcać do określonego działania.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

Wincenty z Szamotuł — (zm. 1332), wojewoda poznański, brał udział w bitwie pod Płowcami.

roków (gw.) — lat.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

luty (daw.) — groźny, srogi.

któren — dziś popr.: który.

koniowi do ogona przywiązali — włóczenie końmi, śrdw. forma egzekucji.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

zdybać (daw.) — spotkać.

durzyć (daw.) — zwodzić, oszukiwać.

jurysdykcja — prawo sądzenia spraw określonego typu bądź zdarzających się na określonym terytorium.

mitręga — męczący wysiłek, strata czasu.

prawy (daw.) — prawdziwy.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

relikwiów — dziś popr.: relikwii.

niewiasta służebna — służąca.

nieopatrzny — nieostrożny.

pomnieć (daw.) — pamiętać.

młódka (daw.) — młoda dziewczyna.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

jagody (daw.) — policzki.

płowy (daw.) — (o włosach) jasny.

agat — kamień półszlachetny, przyjmujący różne barwy.

snadnie (daw.) — łatwo.

wartki (daw.) — prędki, szybki.

Kazimierzowe — aluzja do Kazimierza Wielkiego i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

zabiegły — od „zabiegać”, czynić starania.

młaka — bagno.

wstręt czynić (daw.) — przeszkadzać.

dziewczyna — tu: panna, osoba niezamężna.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

opona (daw.) — zasłona, tu zapewne: opończa.

frasunek (daw.) — smutek.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

w tym razie (daw.) — w tej sytuacji, w tym momencie.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

napierstnik a. napierśnik — część zbroi osłaniająca pierś.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

grzywna — śred. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.