Lalka

kobiety są owocem klerykalno - feudalno - poetyckiej teorii miłości, która jest

obelgą dla higieny i zdrowego rozsądku...

282

W głowie mi szumiało od wywodów doktora, a on tymczasem ciskał się na ulicy

jak szalony. Na szczęście błysnęło, upadły pierwsze krople deszczu, a

zacietrzewiony mówca nagle ochłonął i skoczywszy w jakąś dorożkę kazał

odwieźć się do domu.

Stach był już chyba około Rogowa. Czy też domyślił się, żeśmy tylko o nim

mówili? i co on, biedak, czuł mając jedną burzę nad głową, a drugą, może

gorszą, w sercu?

Phi! co za ulewa, co za kanonada piorunów... Zwinięty w kłębek Ir odszczekuje

im przez sen stłumionym głosem, a ja kładę się do łóżka, nakryty tylko

prześcieradłem. Gorąca noc. Panie Boże, opiekuj się tymi, którzy w podobną

noc uciekają aż za granicę przed nieszczęściem. Nieraz dość jest małego figla,

aby rzeczy, dawne jak ludzkie grzechy, pokazały się nam w nowym zupełnie

oświetleniu.

Ja na przykład znam Stare Miasto od dziecka i zawsze wydawało mi się, że jest

ono tylko ciasne i brudne. Dopiero kiedy pokazano mi jako osobliwość rysunek

jednego z domów staromiejskich (i to jeszcze w „Tygodniku Ilustrowanym”, z

opisem!), nagle spostrzegłem, że Stare Miasto jest piękne... Od tej pory chodzę

tam przynajmniej raz na tydzień i nie tylko odkrywam coraz nowe osobliwości,

ale jeszcze dziwię się, żem ich nie zauważył dawniej.

Tak samo z Wokulskim. Znam go ze dwadzieścia lat i ciągle myślałem, że on

jest z krwi i kości polityk. Głowę dałbym sobie uciąć, że Stach niczym więcej

nie zajmuje się, tylko polityką. Dopiero pojedynek z baronem i owacje dla

Rossiego zbudziły we mnie podejrzenia, że on może być zakochany. O czym już

dziś nie wątpię, szczególnie po rozmowie z Szumanem.

Ale to fraszka, bo i polityk może być zakochany. Taki Napoleon I kochał się na

prawo i na lewo i mimo to trząsł Europą. Napoleon III także miał sporo

kochanek, a słyszę, że i syn wstępuje w jego ślady i już wynalazł sobie jakąś

Angielkę.

Jeżeli więc słabość do kobiet nie kompromituje Bonapartych, dlaczego miałaby

uwłaczać Wokulskiemu?...

I właśnie kiedym tak rozmyślał, zaszedł drobny wypadek, który przypomniał mi

dzieje pogrzebane od lat kilkunastu, a i samego Stacha przedstawił w innym

świetle. Och, on nie jest politykiem; on jest czymś zupełnie innym, z czego

sobie nie umiem nawet dobrze zdać sprawy. Czasem zdaje mi się, że jest to

człowiek skrzywdzony przez społeczeństwo. Ale o tym cicho!... Społeczność

nikogo nie krzywdzi... Gdyby raz przestano w to wierzyć, Bóg wie, jakie

okazałyby się pretensje. Może nawet nikt by już nie zajmował się polityką, tylko

myślałby o wyrównywaniu rachunków ze swymi najbliższymi. Lepiej więc nie

zaczepiać tych kwestji. (Jak ja dużo gadam na starość, a wszystko nie to, o czym

chcę powiedzieć.)

Jednego tedy wieczora piję u siebie herbatę (Ir jest wciąż osowiały), aż

otwierają się drzwi i ktoś wchodzi. Patrzę, figura otyła, twarz nalana, nos

czerwony, łeb siwy. Wącham, czuć w pokoju jakby wino i stęchliznę.

283

„Ten szlachcic - myślę - jest albo nieboszczykiem, albo kiprem?...Bo żaden inny

człowiek nie będzie pachniał stęchlizną...”

- Cóż, u diabła!... - dziwi się gość: - Takeś już zhardział, że nie poznajesz

ludzi?...

Przetarłem oczy. Ależ to żywy Machalski, kiper od Hopfera!... Byliśmy razem

na Węgrzech, później tu, w Warszawie; ale od piętnastu lat nie widzieliśmy się;

gdyż on mieszka w Galicji i ciągle jest kiprem.

Naturalnie, przywitaliśmy się jak bliźnięta, raz, drugi, i trzeci...

- Kiedyżeś przyjechał? - pytam.

- Dziś rano - on mówi.

- A gdzieżeś był do tej pory?

- Zajechałem na Dziekankę, ale było mi tak tęskno, żem zaraz poszedł do

Lesisza, do piwnicy... To, panie, piwnice!... żyć, nie umierać...

- Cóżeś tam robił?

- Trochę pomagałem staremu, a zresztą siedziałem. Niegłupim chodzić po

mieście, kiedy jest taka piwnica.

Oto prawdziwy kiper dawnej daty!... Nie dzisiejszy elegant, co, bestia, woli iść

na wieczór tańcujący aniżeli siedzieć w piwnicy. I nawet do piwnicy bierze

lakierki... Ginie Polska przy takich podłych kupcach!...

Gadu, gadu, przesiedzieliśmy do pierwszej w nocy. Machalski przenocował u

mnie, a o szóstej rano znowu poleciał do Lesisza:

- Cóż będziesz robił po obiedzie? - pytam.

- Po obiedzie wstąpię do Fukiera, a na noc wrócę do ciebie-odpowiedział.

Był z tydzień w Warszawie. Nocował u mnie, a dnie spędzał w piwnicach.

- Powiesiłbym się - mówił - żeby mi przyszło tydzień włóczyć się po dworze.

Ścisk, upał, kurzawa!... świnie mogą żyć tak jak wy, ale nie ludzie.

Zdaje mi się, że przesadza. Bo choć i ja wolę sklep aniżeli Krakowskie

Przedmieście, jednakże co sklep, to nie piwnica. Zdziwaczał chłop na swoim

kiprostwie.

Naturalnie, o czymże mieliśmy rozmawiać z Machalskim, jeżeli nie o dawnych

czasach i o Stachu? I tym sposobem stanęła mi przed oczyma historia jego

młodości, jakbym ją widział wczoraj.

Pamiętam (był to rok 1857, może 58 ), zaszedłem raz do Hopfera, u którego

pracował Machalski.

- A gdzie pan Jan? - pytam chłopca.

- W piwnicy.

Zaszedłem do piwnicy. Patrzę, mój pan Jan przy łojówce ściąga lewarem wino z

beczki do butelek, a we framudze majaczą jakieś dwa cienie: siwy starzec w

piaskowym surducie, z pliką papierów na kolanach, i młody chłopak z krótko

ostrzyżonym łbem i miną zbója. To był Stach Wokulski i jego ojciec. Siadłem

cicho (bo Machalski nie lubił, ażeby mu przeszkadzano przy ściąganiu wina), a

siwy człowiek w piaskowym surducie prawił jednostajnym głosem do owego

młodzika:

284

- Co to wydawać pieniądze na książki?... Mnie dawaj, bo jak będę musiał

przerwać proces, wszystko zmarnieje. Książki nie wydobędą cię z upodlenia, w

jakim teraz jesteś, tylko proces. Kiedy go wygram i odzyskamy nasze dobra po

dziadku, wtedy przypomną sobie, że Wokulscy stara szlachta, i nawet znajdzie

się familia... W zeszłym miesiącu wydałeś dwadzieścia złotych na książki, a

mnie akurat tyle brakowało na adwokata... Książki!... zawsze książki... Żebyś

był mądry jak Salomon, póki jesteś w sklepie, będą tobą pomiatali, chociażeś

szlachcic, a twój dziadek z matki był kasztelanem. Ale jak wygram proces, jak

wyniesiemy się na wieś...

- Chodźmy stąd, ojcze - mruknął chłopak, spode łba patrząc na mnie.

Stary, posłuszny jak dziecko, zawinął swoje papiery w czerwoną chustkę i

wyszedł z synem, który musiał go podtrzymywać na schodach.

- Cóż to za odmieńcy? - pytam Machalskiego, który właśnie skończył robotę i

usiadł na zydlu. - Ach!... - machnął ręką. - Stary ma pomieszane klepki, ale

chłopak zdatny. Nazywa się Stanisław Wokulski. Bystra bestia!...

- Cóż on zrobił? - pytam.

Machalski objaśnił palcami świecę i nalawszy mi kieliszek wina mówił:

- On tu jest u nas ze cztery lata. Do sklepu albo do piwnicy nie bardzo... Ale

mechanik!... Zbudował taką maszynę, co pompuje wodę z dołu do góry, a z góry

wylewa ją na koło, które właśnie porusza pompę. Taka maszyna może obracać

się i pompować do końca świata; ale coś się w niej skrzywiło, więc ruszała się

tylko kwadrans. Stała tam na górze, w pokoju jadalnym, i Hopferowi zwabiała

gości; ale od pół roku coś w niej pękło.

- Otóż jaki!... - mówię.

- No, jeszcze nie taki bardzo - odparł Machalski. - Był tu jeden profesor z

gimnazjum realnego, obejrzał pompę i powiedział, że na nic się nie zda, ale że

chłopak zdolny i powinien uczyć się. Od tej pory mamy sądny dzień w sklepie.

Wokulski zhardział, gościom odmrukuje, w dzień wygląda, jakby drzemał, a za