У сьвятле гiстарычных фактаw

«Бабылі», а таксама «манастырскія дзеці», сваім парадкам выходзілі зь зьбяднелага сялянства, з адпушчаных на волю нявольнікаў і з гарадзкое беднаты. Гэта - найміты й парабкі, якія ня мелі свайго прытулку.

Усе сяляне апошняй катэгорыі карысталіся правам на свабодны выхад, аднак бальшыня іх не магла яго зрэалізаваць з прычыны высокае сумы «пожилого» адшкадаваньня.

Гады «апрычніны» за Іванам Жахлівым прынесьлі страшэнныя спустошаньні і сялянству Маскоўскае дзяржавы. Зьнішчаючы фізычна або высылаючы на Поўнач і ў Сібір баяраў, князёў дый іншых, апрычнікі Івана Жахлівага адначасна зьнішчалі ці выганялі іхных сялянаў і нявольнікаў. Пры гэтым забаранялася пад карай сьмерці даваць такім выгнанцам прытулак, ежу і г.д. Так, прыкладам, было зьнішчана 240 сялянаў і нявольнікаў, якія належалі толькі аднаму баярыну І.П.Фёдараву. У Кліне апрычнікі ўчынілі крывавую расправу над рыбакамі й «агароднікамі», пад час якой было замардавана больш за 3 тысячы чалавек. Найбольш жахлівым прыкладам можа быць зьнішчэньне больш за 40 тысяч гарадзкога жыхарства Ноўгараду і сялянаў, што жылі каля гораду. Паводле тагачасных апісаньняў, у адным толькі Ноўгарадзе на працягу 5 тыдняў штодня апрычнікі тапілі ў Волхаве ад 1000 да 1500 чалавек. Падобную дзікую расправу яны ўчынілі тады і ў Цьверы[99]. Апрача таго, сялянства зганялася зь земляў прыватных земляўласьнікаў дзеля асаджэньня на «апрычных» землях, або раздавалася апрычнікам за іхную крывавую службу.

Гэта, ведама, не магло ня выклікаць галадоўлі й эпідэміяў. У шмат якіх раёнах Маскоўшчыны землі апусьцелі ад 60 да 95 працэнтаў.

Каб неяк наладзіць разбураную разгулам апрычніны сельскую гаспадарку, ад 1580 году пачалося апісаньне земляў, а ў найбольш разбуранных мясьцінах краю (гэткіх была бальшыня) былі ўведзеныя «заповедные годы», у якія зусім забараняўся сялянскі выхад. Забарона гэтая паўтаралася штогоду. Нарэшце пастановамі 1592, 1593 і 1597 гадоў забарона сялянскага выхаду пашыраецца на цэлы край, а земляўласьнікам розных катэгорыяў дазваляецца расшукваць беглых і вывезеных сялянаў 5-гадовае даўнасьці. Праўда, у выніку вялікага голаду ды сялянскіх забурэньняў Барыс Гадуноў у 1601 і 1602 гадох выдае «ўказы», зноў дазваляючы сялянскі выхад. Аднак у цэлым Маскоўскім «уезьдзе» ён і цяпер не дазваляўся, сялянам нельга было выходзіць таксама з усіх іншых дзяржаўных земляў і земляў найбуйнейшых сьвецкіх і духоўных земляўласьнікаў. Але якраз на гэтых землях і сядзела пераважная бальшыня сялянства. Дарэчы, пра тое, што гэты дазвол на выхад быў звычайнай фікцыяй, гаворыць наступны факт. Згаданымі «ўказамі» Барыс Гадуноў «вызваляў» усё сялянства ад дзяржаўных падаткаў. Тым ня менш разам з «указамі пра свабодны выхад» ён разаслаў па краі і «тайны ўказ», які патрабаваў зараз жа зьдзіраць з гэтага сялянства агульнадзяржаўныя падаткі вялічынёй папярэдніх гадоў. Гэтак званае «Соборное Уложение» 1607 году зноў пацьвярджае забарону сялянскага выхаду на ўсёй тэрыторыі Маскоўшчыны, дазваляючы расшукваць беглых і вывезеных сялянаў 15-гадовае даўнасьці. Далей на практыцы дзеіў «указ» 1597 году з правам росшуку беглых і вывезеных сялянаў 5-гадовае даўнасьці. Згодна з законам 1637 году тэрмін росшуку павялічыўся да 9 гадоў, а паводле закону 1641 году - да 10 гадоў. Ведамае «Соборное Уложение» 1649 году адмовілася і ад «заповедных лет» і ад таго ці іншага тэрміну на росшук беглых і вывезеных сялянаў. Яно проста падсумоўвала ранейшую практыку ды ўводзіла поўнае прыгоннае права - звычайную паншчыну.

Што ж на гэта можа сказаць прафэсар Абэцэдарскі?! Як мы маглі канстатаваць, у Маскоўскай дзяржаве свабодная вандроўка для асноўнае масы сялянства - «старажыльцаў» - абмяжоўваецца яшчэ ў ХV стагодзьдзі і зводзіцца на нішто, а фактычна зусім забараняецца ў ХVІ стагодзьдзі. Ад пачатку 80-х гадоў гэтага стагодзьдзя наагул запрыгоньваюцца ўсе катэгорыі сялянства, а гэта не на 60 гадоў пазьней, чымся ў Вялікім Княстве Літоўскім, а нават крыху раней, калі выходзіць зь Літоўскага Статуту 1588 году. Дарэчы, з прычыны згаданае вышэй сумы «выхаду» - 1 рубель 6 капеек - сялянства ў Маскоўшчыне мала магло цешыцца і з таго «Юр'евага дня».

Як жа матэрыяльна адчувала сябе сялянства ў Маскоўшчыне, бо паводле Абэцэдарскага ў гэтым дачыненьні яно быццам стаяла куды вышэй, чымся ў Беларусі?

Вось што наконт гэтага пішуць, прыкладам, аўтары шматтомнай акадэмічнай «Истории СССР с древнейших времен до наших дней»:

«Крестьяне нищали, теряли свои земли, становились бобылями, поступали в кабальные холопы. Земельные наделы у частновладельческих крестьян к 70-м годам ХVІ в. уменьшились в два раза по сравнению с началом века и не превышали 3-4 и лишь в отдельных случаях доходили до 6 десятин...

Годы опричнины были временем широкой раздачи черносошных и дворцовых земель в поместья и вотчины. Этот процесс интенсивно протекал как на опричных, так и на земских териториях. Расхищение крестьянских земель приводило к распространению крепостнического ига на новые слои крестьянства. Одновременно происходили серьезные сдвиги в формах феодальной ренты. Расширялась барщина и резко возросли денежные оброки...

Крестьянская барщина в центральных уездах России к 80-90-м годам ХVІ в. по сравнению с первой половиной века возросла в полтора-три раза: с 1 десятины на выть (единица обложения) до 1,5-3 десятин, доходя в отдельных случаях до 4-5 десятин.

Вводя барщину, феодалы усиливали свою ростовщическую деятельность, ссужая обедневших крестьян и новоприходцев деньгами, семенами, скотом для обзаведения хозяйством. «Подмога» давалась ими для того, чтобы закабалить крестьян и таким путем обеспечить рабочими руками барскую запашку.

Феодалы переводили крестьян с одного места на другое и даже в помещичьи дворы, где те зачастую обращались в кабальных холопов. Помещики и вотчинники произвольно распоряжались крестьянским имуществом, подвергали крестьян суровым наказаниям (сажали на цепь и т.д.), осуществляли сделки на крестьян без земли, вплоть до замаскированной их купли-продажи. Этот помещичий произвол ярко характеризует суровые формы, которые приняло на практике крепостничество в России во второй половине ХVІ в. В конце же века бесправие крестьянства получило юридическое выражение в крепостническом законодательстве, которое стало мощным рычагом дальнейшего нажима помещиков на своих крепостных.»[100]

Як бачым, малюнак пра сацыяльны стан сялянства ў Маскоўскай дзяржаве ХVІ стагодзьдзя выходзіць крыху іншы, чымся гэта імкнецца паказаць прафэсар. Пастараемся дапоўніць яго больш канкрэтнымі дадзенымі.

Найперш згадаем пра гадавы заробак «монастырских детенышей» - вольнанаймітаў, што працавалі пры манастырах у якасьці хлебаробаў, лясьнікоў, цесьляроў і г.д. Апрача «хлеба» (г.зн. сталаваньня), прыкладам, у 1559 годзе яны атрымлівалі на год ад 18 да 50 капеек. Лясныя старажы звычайна зараблялі на год 25 капеек. «Детеныши», што апрацоўвалі манастырскую зямлю, атрымлівалі на год ад 21 да 30 капеек. Былі й такія, гадавы заробак якіх быў большы. Паводле «расходнае кнігі» Сафійскага дому ў Ноўгарадзе 1547-1548 гадоў, кухарам выплочвалася па 1 рублі 86 капеек, ключнікам - ад 1 да 2 рублёў, канюхам - па 1 рублі. Але, прыкладам, сьвятары гэтага дому атрымлівалі па 1 рублі, а дзячкі - толькі па 50 капеек.

Як сьцьвярджае В.І.Карэцкі, паншчына ў Маскоўшчыне таксама пачала ўводзіцца ў першай палове ХVІ стагодзьдзя, і тады яна звычайна абмяжоўвалася на дзяржаўных землях апрацоўкай (сюды ўваходзілі таксама збор і абмалот ураджаю) аднае дзесяціны зямлі зь сялянскае гаспадаркі («выці»), якая не перавышала 6 дзесяцін. Адна дзесяціна зямлі была роўная 1,09 га, а, значыцца, гэтая сялянская гаспадарка абмяжоўвалася да 6,54 га. У 70-х гадох ХVІ стагодзьдзя паншчына на гэтых дзяржаўных землях узрасла ў 4 разы, і сялянская гаспадарка, маючы 6 дзесяцінаў, павінна была апрацоўваць ужо 4 дзесяціны дзяржаўнае зямлі[101]. Асноўная маса дзяржаўнага сялянства ў другой палове ХVІ стагодзьдзя плаціла грашовы чынш («оброк») з тае ж «выці» сумай 1-2,5 рублі, пры гэтым маючы 1/2, 1/4 ды нават 1/8 «выці» (г.зн., маючы 3,27, 1,63 і менш га зямлі ў сваім карыстаньні)[102]. Да гэтага яшчэ даходзілі агульнадзяржаўныя падаткі, якія, раўнуючы да пачатку ХVІ стагодзьдзя, пад канец гэтага стагодзьдзя вырасьлі ў 30 разоў. Пайменна, той жа В.І.Карэцкі сьцьвярджае, што на пачатку ХVІ стагодзьдзя з «сахі», якая была роўная 800 чвэрцям ці 1200 дзесяцінам зямлі, бралася агульнадзяржаўных падаткаў 5 рублёў, у 20-40-х гадох - 8 рублёў, у 50-80-х гадох - 42 рублі, у 80-90-х гадох - 151 рубель[103].