У сьвятле гiстарычных фактаw

На прыватнаўласьніцкіх землях пры канцы ХVІ стагодзьдзя паншчына даходзіла да апрацоўкі 5 дзесяцінаў на сялянскую гаспадарку памерам 5-6 дзесяцін. Прыкладам, паводле адпаведных граматаў 1580 і 1590 гадоў сама багатага ў Маскоўшчыне Тройца-Сергіеўскага манастыра з «выці» зямлі памерам звычайна 5 дзесяцін сялянская гаспадарка або плаціла 3 рублі грашовага чыншу, або, калі сядзела на чыстай паншчыне, апрацоўвала 5 дзесяцін манастырскае зямлі. Апрача таго, як чыншавікі («оброчники»), так і прыгоньнікі за год плацілі адміністратару («прикащику») па 12 капеек і ад цэлае воласьці 1 рубель, давалі яму жыта й авёс, а для манастыра касілі сена, звычайна па 20 копаў. Калі ж паншчына спалучалася з чыншам, дык сялянская гаспадарка з «выці» зямлі памерам 5 дзесяцінаў апрацоўвала 1 дзесяціну манастырскае зямлі (ад 1590 году - ад 1,5 да 2 дзесяцінаў, а ад 1601 году - зноў 1 дзесяціну, але нядоўгі час, бо хутка паншчына зноў узрасла). Чыншу яна плаціла 50 капеек, вывозіла 80 вазоў гною, касіла для манастыра 20 копаў сена, а таксама мусіла вывозіць лес, будаваць манастырскія будынкі, абгароджваць землі, забясьпечваць манастыр дрывамі, рабіць для яго крупы й талакно. Валасной адміністрацыі яна плаціла за год па 12 капеек грашыма, давала жыта, авёс, курэй, яйкі. Часам чынш падвышаўся да 1 рубля. Апрача таго, калі манастырскія сяляне не вызваляліся часова ці настала ад агульнадзяржаўных падаткаў, яны плацілі і гэтыя падаткі. Усё сялянства - чыншавікі, паўчыншавікі й прыгоньнікі - з «выці» зямлі павінна было таксама даваць фурманкі (ад 10 і больш фурманак на год) для адвозу манастырскага майна ў Маскву й іншыя гарады.

Прыблізна такі, ці нават горшы, быў стан сялянства на іншых прыватнаўласьніцкіх землях, г.зн. на землях сьвецкіх «фэўдалаў» і «помещиков»[104]. Пры гэтым пры канцы ХVІ стагодзьдзя ўзмацнілася тэндэнцыя пераводу сялянства на паншчыну з адначасным падвышэньнем грашовага чыншу й іншых павіннасьцяў ды з абрэзваньнем сялянскіх надзелаў. Сяляне гэтых земляўласьнікаў, зразумела, плацілі таксама агульнадзяржаўныя падаткі.

Вялікім цяжарам для сялянства ў Маскоўшчыне была гэтак званая практыка «ростовщической операции по принудительному кредитованию крестьян». Пад прымусам сялянам выдаваўся грашовы крэдыт для набыцьця жывёлы, або для наладжваньня гаспадаркі. Ён выдаваўся й збожжам. Пасьля ж гэты крэдыт спаганяўся ў колькі разоў выгадней, а той, хто ня мог яго сплаціць ці адпрацаваць, трапляў у «кабалу». Гэтак, прыкладам, у 1591 годзе сялянам Іосіфа-Валакаламскага манастыра прымусова было выдадзена па 3 рублі крэдыту на «выць» для прыдбаньня кароў, авечак і сьвіньней. За гэта пры канцы году кажная сялянская гаспадарка павінна была выплаціць манастыру вялікія працэнты: 1 пуд масла, 1 вяпрука і 1 барана, што ў пераліку на грошы складала 97 капеек, ці каля 33% гадавых[105]. Сам крэдыт, зразумела, сплочваўся сваім шляхам, або пераносіўся на наступныя гады.

Тым часам за найменшае бунтарства і крадзеж зь сялянства тая ж манастырская адміністрацыя зьдзірала непамерна вялікія штрафы. Напрыклад, як вынікае з «выпісное кнігі» за 1594 год таго ж Іосіфа-Валакаламскага манастыра, за тое, што сяляне бунтаваліся, зрабілі крадзеж і «сено сгноили», 12 чалавек мусілі заплаціць па 5 рублёў штрафу, адзін - 7 рублёў, а колькі іншых - крыху менш.

Параўнаньне цэнаў

Для параўнаньня велічыні сялянскага падатку і павіннасьцяў у Вялікім Княстве і Маскоўскай дзяржаве згадаем цяпер пра некаторыя цэны. Прыкладам, у 80-х гадох ХVІ стагодзьдзя ў Маскоўшчыне лес для сялянскае хаты («избы») каштаваў 25 капеек, а разам з пабудовай хаты - 50 капеек. Як вынікае з акрэдытаваньня сялянаў Іосіфа-Валакаламскага манастыра 1591 году, карова тут каштавала 50 капеек, авечка - 10 капеек, сьвіньня - 10 капеек, вяпрук - 33 капейкі, баран - 14 капеек, пуд масла - 53 капейкі. Далей, пры пераводзе натуральнага падатку на грашовы ў 1595 годзе асьміна пшаніцы каштавала 15 капеек, паўасьміны канопляў - 6 капеек. І гэта, калі, прыкладам, «манастырскія дзеці» ў сярядзіне ХVІ стагодзьдзя зараблялі за год да 50 капеек (пад канец гэтага стагодзьдзя, ведама, яны павінны былі зарабляць крыху больш), калі з надзелу зямлі памерам 5-6 дзесяцінаў чыншовая сялянская гаспадарка плаціла 3 рублі падатку, а агульнадзяржаўныя падаткі для яе даходзілі да 2 рублёў і 50 капеек. Мы не згадвалі, але сялянства ўсіх катэгорыяў у Маскоўшчыне мусіла таксама плаціць і ваенны падатак.

Паводле Літоўскага Статуту 1588 году для таго ж часу ў Вялікім Княстве Літоўскім мы можам дазнацца пра наступныя цэны: звычайныя сялянскія конь, кабыла й вол каштавалі па 120 грошаў, карова - 100 грошаў, бык - 90 грошаў, цёлка-перазімак - 30 грошаў, адкормны вяпрук - 60 грошаў, сьвіньня - 20 грошаў, падсьвінак - 12 грошаў, парасё - 5 грошаў, авечка - 15 грошаў, баран - 12 грошаў, ягнё - 6 грошаў, казёл - 40 грошаў, каза - 20 грошаў, казьлянё - 6 грошаў, гуска - 3 грошы, курка - 3 грошы, певень - 2 грошы, качка - 2 грошы, бочка жыта - 24 грошы, капа жыта - 20 грошаў, капа пшаніцы - 20 грошаў, капа канопляў - 20 грошаў, капа капусты - 3 грошы, воз сена - 8 грошаў, тапор і каса - па 6 грошаў, серп - 2 грошы, сані - 2 грошы і г.д.[106]

Праўда, гэтыя цэны спаганяліся за крадзеж, а таму яны былі крыху вышэйшыя за звычайныя цэны на рынку, бо, прыкладам, у 1583 годзе натуральны падатак для сяляніна ў пераліку на грошы станавіў: за бочку жыта - 20 грошаў, за гуску - 2 грошы, за курыцу - 8 пенязяў, за 20 яек - 4 пенязі (адзін грош быў роўны 10 пенязям). Дарэчы, як зазначалася ў Статуце, штраф гэты можна было сплочваць і натурай - зваротам каня, каровы, бочкі жыта й г.д.

Адным словам, можна канстатаваць, што 1 маскоўскаму рублю адпавядала 150 літоўскіх грошаў. Як згадвалася раней, каля сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя літоўскія грошы шмат згубілі ў сваёй цане, але, зразумела, тады зьнізілася і вартасьць маскоўскага рубля. Названы вышэй ігумен Крыжаноўскі ў 1651 годзе паведамляў, што ў сувязі з трывожным перадваенным станам у Вялікім Княстве Літоўскім з кажнае сялянскае гаспадаркі, фактычна з гэтак званага «дыму», у які звычайна ўваходзілі 2-3 сям'і, здымалася па 16 польскіх залатовак ці, у пераліку на маскоўскія грошы, па 2 рублі й 60 капеек. Паводле падлікаў Д.Л.Пахілевіча, у тым часе літоўская капа (60 грошаў) адпавядала 2,5 польскім залатоўкам. Гэта значыць, што 16 польскіх залатовак складалі 380 літоўскіх грошаў, а гэтыя 380 літоўскіх грошаў адпавядалі сваім парадкам 260 капейкам маскоўскае валюты. У гэтым выпадку таксама на 1 маскоўскі рубель прыпадала 150 літоўскіх грошаў, або адна маскоўская капейка ацэньвалася ў 1,5 разы даражэй у параўнаньні зь літоўскім грошам.

З гэтага вынікае, што і падаткі сялянства ў Вялікім Княстве ў ХVІ і ХVІІ стагодзьдзях былі куды ніжэйшыя, чым падаткі сялянства ў Маскоўскай дзяржаве. Трэба яшчэ ўлічваць той факт, што ў Княстве падаткі зь сялянства здымаліся, выходзячы з валокі зямельнага надзелу, г.зн. з надзелу, які быў роўны 21,36 га. Да такога, сапраўды вялікага, надзелу прытарноўваліся паншчына й іншыя павіннасьці. Як мы маглі канстатаваць, у Маскоўшчыне сялянскі зямельны надзел («выць») звычайна абмяжоўваўся да 6 дзесяцінаў або да 6,54 га, зь якога й здымаліся падаткі, адпрацоўвалася паншчына і выконваліся іншыя павіннасьці. Вось тут і ня трэба мець здольнасьці матэматыка, каб вызначыць сацыяльную розьніцу, якая разьмяжоўвала сялянства нашай краіны і Маскоўшчыны, прыкладам, у ХVІ і ХVІІ стагодзьдзях.

Іншыя грамадзкія станы

Аднак жа, апрача сялянства, у Вялікім Княстве і Маскоўскай дзяржаве існавалі яшчэ іншыя пласты жыхарства: гарадзкое жыхарства, шляхта й «буйныя феадалы», якіх зь гісторыі ніяк ня можна выкінуць. Як ведама, у Вялікім Княстве Літоўскім шмат якія гарады й мястэчкі карысталіся магдэбурскім правам, ці самакіраваньнем. Жыхарства такіх гарадоў і мястэчак жыло сваім незалежным «рэспубліканскім» жыцьцём, сплочваючы, зразумела, дзяржаве й гораду адпаведныя падаткі. У Маскоўшчыне такога наагул ня было, тут гарадзкое жыхарства, як і ўсе грамадзяне, лічыліся «халопамі» вялікага князя, а пасьля цара. Вышэй мы згадвалі, як апрычнікі Івана Жахлівага ў 1570 годзе ўчынілі расправу над гарадзкім жыхарствам Ноўгараду і Цьверы. Падобная расправа, крыху ў меншых памерах, закранула тады й іншыя гарады. Прыкладам, у сьнежні 1569 году Іван Жахлівы выклікаў у Клін гандляроў суздальскага Пераяслава ды ўчыніў тут над імі крывавую расправу, у выніку якой было замардавана 470 гандляроў. Адным словам, як сялянства й простыя нявольнікі, так гарадзкое жыхарства ў Маскоўшчыне было фактычна бяспраўнае. Гэтага нельга сказацьпра гарадзкое жыхарства ў Вялікім Княстве, на што й зьвяртае асаблівую ўвагу ў сваёй працы З.Ю.Капыскі[107].