У сьвятле гiстарычных фактаw

Валочная зямля дзялілася на чатыры катэгорыі: добрая, сярэдняя, благая й зусім благая, у залежнасьці ад чаго зьмяншаўся ці ўзрастаў чынш грашыма і прадуктамі. Спачатку, апрача згаданае паншчыны й талакі, валочны чынш у пераліку на грошы складаў адпаведна для кажнае катэгорыі: 54, 45, 31 і 14 літоўскіх грошаў. «Асаднікі» да гэтага яшчэ сплочвалі 30 грошаў гэтак званае «асады», ці за вызваленьне ад паншчыны (г.зн. гадавая паншчына тады ацэньвалася ў 30 грошаў), і маглі яшчэ за 22 грошы выкупляцца ад талакі й гвалтаў. Значыць, для іх гадавыя падаткі зводзіліся адпаведна да 106, 97, 83 і 66 грошаў - залежна ад якасьці зямлі. Да паншчыны й чыншу яшчэ дадаваліся агульнадзяржаўныя падаткі - ваенны падатак «сярэбшчына», што накладаўся ў часе войнаў, і звычайны падатак «пагалоўшчына», велічыня якіх заўсёды мянялася ў залежнасьці ад пастановаў соймаў.

Апрача названых тут катэгорыяў дзяржаўнага сялянства асабліва выдзяляліся «панцырныя» й «путныя» баяры. Гэта былі сяляне, якія паклікаліся на вайсковую службу конна й пехатой, а мірным часам выконвалі розныя даручэньні: пасланцоў, праводнікаў ды іншых. Яны звычайна асаджваліся на дзьвюх свабодных валоках; маглі браць і трэйцюю валоку, але зь яе мусілі плаціць чынш і выконваць іншыя павіннасьці. Зь першых дзьвюх валокаў у ваенных часох яны не плацілі ніякіх падаткаў, а мірным часам давалі невялікі сымбалічны грашовы падатак. З гэтых баяраў пасьлей паўстала дробная засьцянковая шляхта. На свабодных адной, дзьвюх і трох валоках асаджваліся таксама конюхі, лесьнікі, стральцы-заганятыя, мельнікі, бортнікі, кавалі дый усе іншыя майстры. У некаторых выпадках частка іхнае зямлі абкладалася чыншам ды іншымі павіннасьцямі, але звычайна падатак плацілі з узятых імі дадатковых валокаў.

Валочную рэформу адначасна праводзілі і прыватныя земляўласьнікі. Аднак на валочную сялянскую гаспадарку яны ўводзілі або крыху большую паншчыну, або крыху большы чынш ды іншыя павіннасьці. Прыкладам, «асаднікі» пана Юр'я Зяноўевіча ў 1581 годзе залежна ад якасьці зямлі плацілі чыншу ў пераводзе на грошы 190, 160 і 140 грошаў; асаднікі пана Вайцеха Стаброўскага ў 1593 годзе адпаведна плацілі з валокі 180 і 120 грошаў, а з «новае валокі» (нераспрацаванае) - 60 грошаў; асаднікі пана Караля Хадкевіча - 220 грошаў і яшчэ давалі невялікі падатак прадуктамі; асаднікі двара Меднікі, які належаў Віленскай езуіцкай калегіі, у 1575 годзе з валокі плацілі 240 грошаў чыншу дый 4 грошы за «стацыю» (натуральны падатак, звычайна зьвязаны з пастоямі), а таксама давалі бочку жыта, бочку аўса, курыцу й гуся, колькі яек ды адпрацаўвалі на год 12 дзён талакі й 5 дзён «гвалту»; з валокі благое зямлі тут бралі з асаднага сялянства 120 грошаў чыншу.

Аднак трэба прызнаць, што пад канец ХVІ стагодзьдзя павялічыўся чынш і ў некаторых гаспадарскіх эканоміях. У асноўным жа велічыня чыншу, паншчыны ды іншых павіннасьцяў для працаздольнага сялянства й асаднікаў на дзяржаўных землях заставалася ранейшай. На прыватнаўласьніцкіх землях таксама выдзялялася згаданая вышэй катэгорыя сялянства (баяры, канюхі, лесьнікі, майстры), якая асаджвалася на свабодных валоках, праўда не ў такіх памерах. Паншчына на гэтых землях звычайна даходзіла да двух, трох і чатырох дзён на тыдзень з валокі зямлі, але з падвышэньнем паншчыны зьніжаўся чынш.

Падвышэньне грашовага чыншу пад канец ХVІ стагодзьдзя і асабліва ў першай палове ХVІІ стагодзьдзя было зьвязанае ў вялікай ступені з падзеннем вартасьці літоўскіх грошаў. На гэта акцэнтуе ўвагу Д.Л.Пахілевіч, сьцьвярджаючы, што ў 1630-х гадох вартасьць літоўскіх грошаў, раўнуючы да 1550-х гадоў, панізілася ў тры разы, а цана збожжа павялічылася ў шмат разоў (прыкладам, на Гданьскім рынку - у 8 разоў). Уладзімір Пічэта сваім парадкам сьцьвярджае, што пад канец ХVІ стагодзьдзя значна ўзьнялася эканоміка сялянскіх гаспадарак, асабліва гаспадарак асаднікаў, якіх было больш за паншчынных і якія фактычна вяліся зусім самастойна. З гэтае прычыны маглі павялічыцца і падаткі. Што ж да спаду вартасьці літоўскіх грошаў, дык гэта відаць з наступнага. У 1557 годзе бочка жыта - натуральнага падатку - ацэньвалася 10 грошамі; у 1583 годзе - 20, а паводле пастановы сойму 1596 году ўжо 24 грошамі. На ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага, ў Віцебскай зямлі, яшчэ ў 1560 годзе бочка жыта пры пераліку на грашовы падатак ацэньвалася 40 грошамі (магчыма таму, што тут бочка была большая, бо ў Княстве існавалі бочкі рознай велічыні).

Падлік, зроблены сваім часам часопісам «Наш край» (1927, No.12, б.32), паказаў, што ў другой палове ХVІ стагодзьдзя літоўская капа, або 60 грошаў, была роўная 3 руб. 75 капейкам валюты перад Першай сусьветнай вайной. Магчыма, гэты падлік не зусім карэктны, калі ж ён праўдзівы, дык даводзіцца прызнаць, што ў ХVІ стагодзьдзі падаткі нашага сялянства былі даволі лагодныя. Паншчына з разьлікам 2 дні на тыдзень з валокі добрае зямлі ў 1557 годзе ацэньвалася 40 грошамі, з валокі сярэдняе зямлі - 25 грошамі, а з валокі благое зямлі - 18 грошамі. Паводле Бабруйскае ўставы 1639 году, сяляне, якія вызваляліся ад паншчыны з тым жа разьлікам 2 дні на тыдзень, ужо меліся плаціць у гаспадарскі скарб 60 грошаў, магчыма таму, што тут валокі былі большыя памерам.

Аднак, раўнуючы да мінулага, павіннасьці сялянства краіны ў другой палове ХVІ стагодзьдзя значна павялічыліся. Больш за тое, усё сялянства, нават і тыя катэгорыі, што асаджаваліся на свабодных валоках, прымацоўвалася да зямлі й сваіх гаспадароў. Сялянам забаранялася прадаваць і купляць зямлю або пакідаць яе. Ад сваіх гаспадароў яны залежалі і юрыдычна. У гэтым і сутнасьць «паншчыны», замацаванай Літоўскім Статутам 1588 году.

Абэцэдарскі памыляецца, калі катэгарычна цьвердзіць, што на ўсёй тэрыторыі Беларусі «прыгоннае права» было ўстаноўленае ў 1588 годзе. У ХVІ стагодзьдзі валочнай зямельнай рэформай не былі закранутыя ўсходнія землі Вялікага Княства Літоўскага. Тут гэтая рэформа пачала праводзіцца толькі ад канца ХVІ стагодзьдзя, пасьля была прыпыненая і закончылася ў 1630-1640-х гадох. Але асаблівасьцяй гэтае рэформы на ўсходніх беларускіх землях было тое, што для сялянства яна пакідала права свабоднае вандроўкі. Тут галоўна разбудоўваліся паншчынныя (цяглыя) валочныя сялянскія гаспадаркі. Паводле Бабруйскае ўставы на валокі 1639 году, якая паўтарала ўмовы іншых рэгіёнаў, ад валочнае сялянскае гаспадаркі вымагалася 2 дні паншчыны на тыдзень, 12 дзён талакі на год, 4 тыдні «гвалту» на год (працы ў замку) ад цэлае воласьці, што, зразумела, прапарцыйна дзялілася між гаспадарак; 120, 90 і 60, грошаў чыншу залежна ад якасьці зямлі; бочка жыта, бочка аўса, 2 курыцы, адна гуска, 20 яёк, 10 вазоў дроваў, воз сена й 10 зьвязак лёну (павіннасьці дрывамі, сенам і лёнам уваходзілі і ў ранейшую валочную рэформу). Але з тае прычыны, што на ўсходзе Беларусі было болей зямлі, дык і валокі тут былі роўныя не 30 моргам (21,36 га), а значна перавышалі гэтыя памеры й нават дасягалі 60 моргаў. Сялянскія валочныя гаспадаркі, якія ляжалі далёка ад фальваркаў, вызваляліся ад паншчыны, якая замянялася грашовым падаткам ад 60 грошаў і ніжэй залежна ад якасьці зямлі.

У 1640-х гадох у Княстве ў цэлым, а на захадзе Беларусі яшчэ ад канца ХVІ стагодзьдзя, пачаўся перавод паншчынных сялянскіх гаспадарак на звычайны чынш, або на асадную сыстэму гаспадаркі. Гэта рабілася і на дзяржаўных і на прыватнаўласьніцкіх землях. Працэс гэты прысьпешыўся пасьля вайны 1654-1667 гадоў, трываў да сярэдзіны ХVІІІ стагодзьдзя. Памянёная вайна з Маскоўшчынай прынесла нашай Бацькаўшчыне страшэнныя спустошаньні. Паводле апісаньняў 1661 году[94], увесь край ляжаў у руінах, спалены й разрабаваны. Маскоўскія і казацкія акупацыйныя войскі палілі гарады й вёскі, асабліва шляхоцкія ды дзяржаўныя фальваркі, рабавалі і разганялі сялянства. З гарадоў у Маскоўшчыну вывозіліся ўсялякія каштоўнасьці, жыхарства, асабліва майстры розных галінаў[95]. Так, прыкладам, паводле некаторых дадзеных, з аднае толькі Магілеўшчыны было вывезена 200 шляхоцкіх сем'яў і блізу 12.000 вольнага гарадзкога жыхарства[96]. Край рабавалі і найміцкія войскі Рэчы Паспалітай. Усё гэта спрычынілася да разгулу эпідэміяў і, зразумела, галадоўлі. У выніку жыхарства Вялікага Княства зьменшылася на 46%, а шмат у якіх раёнах - нават да 75%[97]. Невыпадкова гады тае вайны народ назваў «патопам». Раней распрацаваныя землі цяпер запусьцелі на 35-80%. Так выглядала «освобождение», якое быццам несла тады Беларусі Маскоўшчына!