У сьвятле гiстарычных фактаw

Адным словам, куды ні зірні, усюды выяўлялася тое ж «імкненне беларусаў да з'яднання з Расіяй».

Паводле Абэцэдарскага, жаданьне беларусаў злучыць сваю долю з Расеяй матывавалася яшчэ й тым, што ў Рэчы Паспалітай «кансерваваліся найбольш застойныя, найбольш згубныя формы феадальных адносін», а «Расія ішла тады па шляху прагрэсіўнага развіцця» (б.78). А згэтуль і выснова, што разьдзел Рэчы Паспалітай быў нямінучым і апраўданым. Зазначым, што, спасылаючыся на «прагрэсіўнае развіццё» Расеі, а таксама на «згубныя формы феадалізму» й «нацыянальнае прыгнечанне» ў іншых краёх, савецкая гістарыяграфія апраўдвае ўсе формы расейскага імпэрыялізму, у тым ліку заваёву Сярэдняе Азіі ды Каўказу і асабліва войны з «гнілой» Турцыяй, што быццам таксама праводзіліся з мэтай «вызвалення» балканскіх народаў.

Што ж да «справядлівага» падзелу Рэчы Паспалітай дык, паводле Абэцэдарскага, падзел гэты найперш злагодзіў становішча беларускага сялянства:

«Каб вывесці сялянскую гаспадарку Беларусі з глыбокага заняпаду, царскі ўрад неаднаразова вызваляў сялян на некаторы час ад дзяржаўных подацей. Ранейшае самавольства феадалаў аж да пакарання прыгонных сялян смерцю было абмежавана дзяржаўнымі законамі. Грабежніцкі «продаж» феадаламі солі сялянам быў заменен дзяржаўным продажам яе амаль па сабекошту. На выпадкі неўраджаяў паўсюдна ствараліся сельскія «магазыны» (склады) з запасамі збожжа.

Ужо неўзабаве пасля ўз'яднання з Расіяй у Беларусі пашырыліся пасяўныя плошчы, павялічыліся пасевы тэхнічных культур, пачалі ўзнікаць мануфактуры, спачатку вотчынныя, а потым капіталістычныя» і г.д. (б.78-79).

Аднак ідылія «ўз'яднання Беларусі з Расіяй» на гэтым ня скончылася, бо, паводле Абэцэдарскага, сталася яшчэ наступнае:

«Пасля ўз'яднання з Расіяй у Беларусі быў знішчан рэлігійны і аслаблен нацыянальны прыгнёт.

Буржуазна-нацыяналістычныя фальсіфікатары гісторыі атоесамліваюць Расію з царызмам, з памешчыкамі-прыгоннікамі, такімі ж ворагамі беларускага народа, як і народа рускага.

Але акрамя Расіі цара і памешчыкаў, існавала другая Расія - Расія вялікага рускага народа, Расія Радзішчава, Герцэна, Чарнышэўскага. І ў гэтай другой Расіі ў беларускага народа было больш сяброў, чым у першай - ворагаў.

Перадавая руская дэмакратычная і сацыялістычная культура заўсёды аказвала дабратворны ўплыў на культуру беларускага народа.

Беларускі народ зблізіўся і аб'яднаўся з рускім народам і іншымі народамі Расіі ў барацьбе супраць агульных ворагаў - цара, памешчыкаў, капіталістаў. Гэта барацьба скончылася сусветна-гістарычнай перамогай сацыялістычнай рэвалюцыі, перамогай сацыялізма» (б.80).

Адным словам, Расея прыносіць «сацыяльную і нацыянальную свабоду» беларускаму народу. Падкрэсьлім, што ў гэтай фразэалёгіі няма ніводнага самастойнага слова, якое належала б самому прафэсару. Усё жыўцом запазычана з агульнай савецкай гістарычнай і партыйнай літаратуры.

Абмяжуемся найперш агульнымі заўвагамі. Як ведама, «рэлігійны прыгнёт» у Беларусі «быў знішчан» шляхам гвалтоўнае ліквідацыі вуніяцкае царквы й далучэньня вуніятаў да праваслаўнае царквы. Працэс ліквідацыі вуніяцтва пачаўся яшчэ ў 1826 годзе ды закончыўся адпаведным «указам» 1839 году. Пры гэтым у «правоверное православие» вуніяты заганяліся розгамі ды казацкімі шаблямі, у сувязі з чым гэтая акцыя ліквідацыі вуніяцтва звалася сучасьнікамі акцыяй «секущего православия». Ці ж гэта ня было гвалтам над рэлігійным сумленьнем?! Дарэчы, ліквідацыя вуніяцкае царквы адбылася за часамі самае цёмнае рэакцыі - за часамі панаваньня цара Мікалая І[112]. Падобным чынам у 1946 годзе была зьліквідаваная вуніяцкая царква ў Заходняй Украіне, а яе вернікі зноў былі далучаныя да «общерусской» праваслаўнай царквы. Як бачым, і ў гэтым выпадку гісторыя паўтарылася, хоць па сваім характары антырэлігійны ўрад СССР да пытаньня цэркваў мусіў бы падыходзіць індыфэрэнтна.

Пра «аслабленьне нацыянальнага прыгнёту» наагул не даводзіцца гаварыць, бо гэтага не было. Да паўстаньня 1863 году царызм у асноўным падтрымліваў працэс палянізацыі нашага краю ды беларусамі наагул не цікавіўся. У сувязі з гэтым на нашых землях маглі адчыняцца польскія школы й выходзіць польскія часапісы й газэты, але забараняліся спробы наладзіць беларускі друк і адчыніць беларускія школы, да чаго імкнуліся, прыкладам, знаныя дзеячы Адам Ганоры Кіркор, В.Дунін-Марцінкевіч, магілевец С.Акрэйц ды іншыя, не кажучы ўжо пра Кастуся Каліноўскага. Пасьля паўстаньня 1863 году настала эпоха гвалтоўнае русыфікацыі, у сувязі з чым была забароненая нават беларуская мова. Таму зусім слушна піша Адам Мальдзіс, што «далучэньне беларускіх і ўкраінскіх земляў, якое адбылося ў выніку падзелу Польшчы, нельга, вядома, разглядаць як праяўленьне сапраўдных клопатаў царызму аб «адзінакроўных» братах - беларусах й украінцах. Увогуле тут дзейнічала тая ж захопніцкая палітыка рускага самаўладзтва»[113]. Каб не заглыбляцца ў гэтае пытаньне, адашлем Абэцэдарскага яшчэ да некаторых крыніцаў, якія пярэчаць ягоным высновам[114].

Пра становішча сялянства ў Беларусі дый у самой Расеі за тымі часамі Абэцэдарскі таксама можа дазнацца з цэлага шэрагу працаў[115]. Тут мы таксама згодныя зь сьцьверджаньнем таго ж Адама Мальдзіса, які пісаў, што «пасьля падзелу Польшчы, калі Кацярына ІІ распаўсюдзіла на Беларусь і Літву «жалованную грамоту» і гэтым разьвязала дваранству рукі, дазволіла павялічваць паншчыну, эканамічнае становішча прыгонных сялян значна пагоршылася. Побач з ранейшымі формамі эксплуатацыі паявіліся новыя»[116]. З свайго боку дададзім, што Абэцэдарскі рамантызуе й фальшуе факты, калі цьвердзіць, быццам царскі ўрад неаднаразова «вызваляў сялян на некаторы час ад дзяржаўных подацей» ды нават «дзяржаўнымі законамі» абмежаваў «пакаранне прыгонных сялян смерцю». Праўда, такі закон існаваў, але ён быў ня царскім, а зьявіўся яшчэ ў 1768 годзе і быў прыняты надзвычайным Варшаўскім соймам[117]. Наагул, тут трэба падкрэсьліць, што ў другой палове ХVІІІ стагодзьдзя ў Рэчы Паспалітай неаднаразова ставілася пытаньне ня толькі пра дэмакратычная рэформы, але й пра скасаваньне паншчыны. Гэтаму аднак працівілася тая ж Расея з сваімі прускім і аўстрыйскім хаўрусьнікамі, усялякімі спосабамі шантажуючы ўрад Рэчы Паспалітай ды ўльтыматыўным парадкам зрываючы ажыцьцяўленьне якіх-колечы рэформаў. Усё гэта рабілася дзеля таго, каб паслабіць і без таго паслабленую Рэч Паспалітую ды каб пасьля правесьці яе «раздзелы». У выніку, прыкладам, засталіся неажыцьцёўленымі даволі лібэральная Канстытуцыя ад 3 траўня 1791 году ды яшчэ больш лібэральны «Паланецкі ўнівэрсал» ад 7 траўня 1794 году Т.Касьцюшкі, якімі сялянам давалася асабістая свабода, зьніжаліся падаткі й іншыя павіннасьці, уводзіўся прынцып дамоўленасьці сялянаў з сваімі гаспадарамі наконт гэтых падаткаў і павіннасьцяў, а самі сяляне браліся пад апеку ўраду.

Не магло таксама быць гаворкі пра гэтак званае вызваленьне сялянаў «ад дзяржаўных подацей». Як ведама, пасьля «раздзелу» Рэчы Паспалітай бальшыня былых гаспадарскіх земляў на тэрыторыі Беларусі была перададзеная расейскім «феадалам» і ўрадоўцам, што аніяк не клапаціліся пра долю беларускага сялянства, тым больш земляў, якія ўважаліся за «акупаваныя». Абэцэдарскі ў сваёй брашуры імкнецца паказаць нейкае быццам бы злагодненьне становішча беларускага сялянства на прыкладзе Магілеўшчыны, вялікія абшары якой перайшлі ў рукі князя Пацёмкіна. Але ж «лібэралізм» гэтае асобы добра ведамы, прыкладам, з пацёмкінскіх жа «вёсак» на Ўкраіне. Пры канцы ХVІІІ стагодзьдзя ў Вялікім Княстве быў яшчэ даволі вялікі пласт гэтак званых «вольных сялянаў» - праўдападобна, чыншавікоў, што сплочвалі толькі грашовы чынш, а асабіста былі незалежнымі. Тады ж некаторыя паны, як, прыкладам, паны Храбтовічы, пачалі вызваляць сваіх сялянаў ад паншчыны, прапануючы ім асабістую свабоду ды зьвязваючы іх з сваімі землямі дамоўленасьцяй наконт падаткаў. Усё гэта, аднак, зьмянілася да горшага ад пачатку ХІХ стагодзьдзя. Больш за тое, пасьля паўстаньня 1831 году царскі ўрад прымусіў бяднейшую шляхту даказваць сваю «шляхоцкасьць», а тых, хто ня мог яе даказаць (прыкладам, ня маючы адпаведных прывілеяў), залічваў да «податного сословия».