У сьвятле гiстарычных фактаw

Гэтак званымі «Уложениями» 1586 і 1597 гадоў зноў было дазволена пераводзіць «кабальных людзей» у «поўныя халопы» (а таксама ў «дакладныя халопы»). Апрача таго, гэтым кабальным людзям наагул забаранялася выкупляць сябе на волю шляхам сплаты доўгу. Даўжнікы забавязваліся несьці «кабальную службу» да сьмерці сваіх грашадаўцаў. Гэтак ад канца ХVІ стагодзьдзя ў Маскоўшчыне нараджаецца яшчэ адна ўзаконеная катэгорыя нявольнікаў - «кабальныя халопы». Халопамі станавіліся й дзеці, што нараджаліся ў часе дзеяньня кабалы бацькоў. Больш за тое, паводле «Уложения» 1597 году ў «службовую кабалу» - г.зн. у «кабальнае халопства» - траплялі і гэтак званыя «дабравольныя халопы». Як мы маглі канстатаваць вышэй, апошняя катэгорыя халопства, або «служылыя халопы», забаранялася Судзебнікам 1550 году. Цяпер яна зноў аднаўлялася і ўзаконьвалася. Усё гэта было пацьверджана ўказам 1609 году.

Спасылаючыся на факт, што кабальнае халопства не перадавалася па спадчыне і канчалася зь сьмерцяй гаспадара-грашадаўца, некаторыя савецкія расейскія гісторыкі нават згадваюць пра працэс адміраньня нявольніцтва ў Маскоўшчыне наагул. Але ж тут існавала спадчыннае нявольніцтва - «поўныя» й «дакладныя» халопы, а сваім парадкам «кабальныя» халопы маглі пераводзіцца ў «поўныя» й «дакладныя халопы». І трэба думаць, што гаспадары-грашадаўцы маглі паклапаціцца пра тое, каб зрабіць «кабальных» халопаў спадчыннымі - «поўнымі халопамі», і гэта тым больш, што гэтакі перавод дазваляўся законам.

У Маскоўшчыне ўсе названыя тут катэгорыі нявольніцтва пачынаюць адміраць толькі ад другой паловы ХVІІ стагодзьдзя. Да катэгорыі кабальных халопаў належалі ня толькі зьбяднелыя сяляне, але й прадстаўнікі гарадзкога жыхарства ды шляхты («детей боярских»). У сваю чаргу, да катэгорыі «поўных халопаў» належалі спадчынныя нявольнікі - нявольнікі з паходжаньня, палоненыя ў войнах і г.д.

Сялянства ў ВКЛ

Сяляне ў Вялікім Княстве найперш дзялілася на «гаспадарскіх», ці дзяржаўных, і тых, што сядзелі на зямлі прыватных земляўласьнікаў. Да першае катэгорыі належала асноўная маса сялянства, а на ўсходзе Беларусі амаль усё сялянства было дзяржаўнае, г.зн. належала да скарбу вялікага князя ці дзяржавы. Далей усё гэтае сялянства дзялілася на «пахожых» і «непахожых», г.зн. на зусім свабодных, і больш-менш прымацаваных да зямлі. Прымацаваньне да зямлі дзяржаўнага сялянства было даволі рэлятыўнае. Перадаючы дзяржаўную зямлю асобам у спадчыннае ці часовае карыстаньне як нагароду за нясеньне дзяржаўнае й вайсковае службы, вялікі князь вельмі часта падкрэсьліваў у адпаведных актах, што сялянства такіх земляў магло заставацца пры новым гаспадары, а магло й пераходзіць на іншыя дзяржаўныя землі. Гэта, ведама, прымушала й новых гаспадароў добра абыходзіцца з сялянствам ды не падвышаць ранейшыя падаткі. Мацней было прымацаванае сялянства прыватных земляўласьнікаў. Яшчэ прывілеямі 1447 і 1457 гадоў забаранялася перанаджваць сялянства зь земляў прыватных земляўласьнікаў на гаспадарскія й наадварот. Гэта пацьвярджалася й пазьнейшымі вялікакнязеўскімі прывілеямі. Аднак у ХV і першай палове ХVІ стагодзьдзя гэтая забарона была яшчэ даволі лібэральная, і вандраваньне сялянства, асабліва зь дзяржаўных земляў, было звычайнаю зьяваю.

Зусім свабоднае сялянства («пахожыя») складалася з каляністаў, што прыбывалі зь іншых краёў, з адпушчаных на волю нявольнікаў, і галоўна зь сялянаў, якія з дазволу вялікага князя й ягоных старастаў ды дзяржаўцаў маглі пакідаць дзяржаўную зямлю. З розных прычынаў поўную свабоду вельмі часта атрымлівалі й сяляне прыватнаўласьніцкіх земляў. Магчыма таксама, што частка свабоднага сялянства ў некаторых мясьцінах захавалася яшчэ з даўнасьці. Уладзімер Пічэта, прыкладам, робіць выснову, што ў ХVІ стагодзьдзі гэтага свабоднага сялянства ў Вялікім Княстве было даволі шмат.

Свабоднае сялянства садзілася на зямлю й выконвала павіннасьці паводле дамоўленасьці. Аднак пачынаючы ад канца ХV стагодзьдзя, і яно сустракаецца з абмежаваньнямі. Найперш абмяжоўваецца тэрмін для свабоднае вандроўкі, які ў часе выданьня Літоўскага Статуту 1529 году быў роўны 10 гадам. Калі свабодная сялянская сям'я не пакідала за гэты час свае новае гаспадаркі, яна траціла права на свабодны выхад і станавілася «непахожай». Павялічваюцца і павіннасьці свабоднага сялянства ды абмяжоўваецца сам выхад. Так, выходзячы з практыкі ў Польшчы, яшчэ ў 1444 годзе Дарагічынская зямля атрымлівае прывілей, згодна зь якім свабодная сялянская гаспадарка мусіла адпрацоўваць адзін дзень паншчыны на тыдзень з аднае валокі зямлі, г.зн. з кавалка зямлі звыш 21 гэктара. Прывілей Бельскае зямлі 1501 году таксама ўводзіў адзін дзень паншчыны на тыдзень з валокі й 4 талакі (супольнага выхаду на працу) на год. Пры выхадзе (пакіданьні старое гаспадаркі) свабодная сялянская сям'я з тае ж валокі зямлі мусіла выплаціць 30 грошаў выкупу ды 60 грошаў («капу») гэтак званага «апошняга разьліку». Полацкая зямля ў 1522 годзе й Віцебская зямля ў 1531 годзе ўжо ўводзілі 2-дзённую паншчыну на тыдзень з валокі, або чынш (аброк прадуктамі) вялічынёю на 1/4 долю ўраджаю. Пры пераходзе свабодная сялянская гаспадарка павінна была выплаціць 12 грошаў «выхаду». Аднак гэты «выхад» тут узалежніваўся ад папярэднае дамоўленнасьці з улікам ільготных гадоў і адпаведных ім гадоў абавязковага адпрацаваньня на аселай зямлі. Калі ж свабодная сялянская сям'я ўцякала, або сыходзіла раней за дамоўлены тэрмін, яна была змушаная за неадпрацаваны час выплаціць гаспадару зямлі 6 грошаў за кажны неадпрацаваны тыдзень. Такі стан пацьвярджаўся і пастановамі земляў 1551 і 1553 гадоў. Гэта змушае і вялікага князя ўвесьці ў сваіх дварох Полаччыны й Віцебшчыны 2-дзённую паншчыну на тыдзень. Да 1553 году на дзяржаўных землях Полаччыны й Віцебшчыны, а таксама на землях заходняе часткі гаспадарства паншчына звычайна абмяжоўвалася адным днём на тыдзень з валокі зямлі, або яе наагул не было, а толькі зьбіраўся чынш. На дзяржаўных землях рэшты Ўсходняе Беларусі заставалася «старына» - падатак куніцамі.

З гэтых прыкладаў пра стан свабоднага сялянства можна зрабіць пэўную выснову і пра стан «непахожага» сялянства. У першай палове ХVІ стагодзьдзя яно фактычна ўжо было прымацаванае да зямлі й да сваіх гаспадароў - прыватных земляўласьнікаў ці дзяржаўнага скарбу, што аднак ня трэба разумець у катэгарычнай форме. Прыкладам, на сваіх землях Райгорадчыны й Ганязчыны Радзівіл у 1536 годзе ўводзіць аднадзённую паншчыну на тыдзень з валокі зямлі. У 1540-х гадох на землях аднаго з паноў Хадкевічаў была ўжо 3-дзённая паншчына на тыдзень з валокі зямлі, а на землях віленскага каталіцкага архідыякана Ясінскага паншчына даходзіла нават да 5 дзён на тыдзень з тае ж валокі зямлі. Зразумела, што пры павелічэньні паншчыны зьмяншалі, або зусім ня бралі чынш, які сплочваўся прадуктамі й грашыма.

Валочная зямельная рэформа

Ад 1553 і 1557 гадоў у Вялікім Княстве Літоўскім праводзіцца вядомая валочная зямельная рэформа на дзяржаўных землях. Яе пачала праводзіць маці вялікага князя Бона, а тады й сам Жыгімонт Аўгуст. Арганізуюцца фальваркі памерам у адну валоку зямлі (21,36 га) і сялянскія гаспадаркі такога ж памеру з разьлікам, каб на кажны гаспадарскі фальварак прыпадала 7 сялянскіх валочных гаспадарак. Гэтыя 7 сялянскіх валочных гаспадарак мусілі апрацоўваць гаспадарскую валоку з разьлікам 2 дні паншчыны на тыдзень і 4 талакі на год. Да фальваркаў прымацоўваліся і былыя нявольнікі, якія цяпер станавіліся гэтак званымі «агароднікамі». Яны атрымлівалі зямлю памерам 3, 6, 9 і больш моргаў і мусілі з 3 моргаў зямлі адрабляць аднадзённую паншчыну на тыдзень, а іхныя жонкі - па 6 дзён на год. Чыншу яны ніякага не плацілі, а паншчыну павінны былі выконваць пешаходнай працай. На «агародніцтва» садзіліся таксама зусім зьбяднелыя сялянскія сем'і, якія ня былі ў стане даць рады з валокай зямлі. Лішнія сялянскія валочныя гаспадаркі вызваляліся ад паншчыны, апрача талакі й гвалтаў (рамонт дарог, замкаў і г.д.), і пераводзіліся на грашовы й прадуктовы чынш. Яны называліся «асаднікі». Кажная сялянская гаспадарка, калі яна была заможная, магла атрымаць і дзьве валокі зямлі з адпаведным павялічэньнем паншчыны й чыншу. Валочнай рэформай былі закранутыя гарады й мястэчкі, якія не карысталіся магдэбурскім правам - самакіраўніцтвам. Абавязкі гарадзкога й местачковага жыхарства, якое мела зямлю, былі нашмат лягчэйшыя і звычайна абмяжоўваліся чыншам.