У сьвятле гiстарычных фактаw

Назоў «Белая Русь» зусім не сустракаецца ні ў дзяржаўных актах Вялікага Княства, ні ў гэтак званых «літоўскіх летапісах», улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай кронікамі. Няма яго і ў ведамых мэмуарах А.С.Радзівіла, пісаных у 1632-1656 гадох[86]. Дарэчы, знаны прыхільнік маскоўскіх цароў манах зь Берасьцейшчыны Апанас Філіповіч, які шмат вандраваў па Вялікім Княстве Літоўскім і пабываў у Маскоўшчыне, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русяй» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. Усё гэта сьведчыць пра тое, што тэрмін «Беларусь» у ХVІ і ў першай палове ХVІІ стагодзьдзя зусім ня быў пашыраны ў нашым народзе.

Праўда, у 1632 годзе зьяўляецца «беларускі біскуп» у асобе Язэпа Бабрыковіча, які ўзначаліў новазаснаваную праваслаўную амсьціслаўскую епархію, але пра гэта будзе гутарка далей. Назоў «Белая Русь» ненадоўга трапляе таксама ў акты Рэчы Паспалітай пад час вайны з Мскоўшчынай 1654-1667 гадоў. Але ў гэтым выпадку ён быў накінуты маскоўскай дыпляматыяй. Захапіўшы з дапамогай украінскіх казакоў блізу ўсе землі Вялікага Княства, у верасьні 1655 году маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч абвяшчае сябе ў Вільні «самодержцем всея Великія, Малыя и Белыя Россіи и Литвы», залічаючы да гэтае «Белыя Россіи» Полаччыну, Віцебшчыну, Смаленшчыну, Магілеўшчыну, Гомельшчыну, а да «Литвы» - землі з гарадамі Вільня, Трокі, Коўна, Горадня, Берасьце, Пінск, Менск, Тураў ды іншымі. У гэтых абставінах і дыпляматыя Рэчы Паспалітай змушаная была прыняць гэтую тэрміналёгію, тым больш, што адначасна йшла вайна з Швэдыяй. У пачатых перамовах Маскоўшчына тады дамагалася ня толькі далучэньня ўсяе гэтае «Белае Русі», але й акупацыі на 20 гадоў вылучанае з Вялікага Княства Літоўскага «Літвы». У верасьні-кастрычніку 1656 году з боку Рэчы Паспалітай быў прапанаваны плян пакліканьня сына маскоўскага цара на пасад караля й вялікага князя з умовай, калі да Рэчы Паспалітай адыйдзе ня толькі гэтая «Літва», але й «Белая Русь», што адмяжоўвалася ракой Бярэзінай. З гэтае прычыны, прыкладам, «Белая Русь» фігуравала ў складзе Вялікага Княства і ў пастановах Варшаўскага сойму 1662 году, што датычыліся шкодаў, прычыненых пастоямі й пераходамі войска. Гэтае найменьне, аднак, зьнікае з выгнаньнем маскоўскае арміі з нашае краіны. Яна не захавалася і ў актах Андрусаўскага міру між Маскоўшчынай і Рэчай Паспалітай 1667 году.

З дадзенага агляду няцяжка зрабіць выснову, што назоў «Белая Русь» пашыраўся з Маскоўшчыны. Невыпадкова ў актах маскоўскага паходжаньня сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя, апублікаваных самым Л.С.Абэцэдарскім і М.Я.Волкавым у зборніку «Русско-белорусские связи. Сборник документов 1570-1667 гг.» (Менск, 1963), чытаем наступнае: «литвин... белорусец», «выходец литвин... белорусец», «родом литвин... белорусец», «литвин белоруские веры» і да т.п. Паводле Абэцэдарскага, гэтакія найменьні быццам сьведчаць пра тое, што наш народ называў сябе беларусамі, а дадатковым назовам «ліцьвін» азначаў сваю дзяржаўную прыналежнасьць. Але ж, як мы маглі бачыць вышэй, гэтым «беларусцам» свабодна мог быць жыхар Кіеўшчыны, Белацаркоўшчыны й нават Падольля. Да таго ж гэтае найменьне чамусьці не распаўсюджавалася на ўвесь наш народ, а прытарноўвалася толькі да тых земляў, дзе мацней трымалася праваслаўе.

Як крыху раней берасьцейскі манах Апанас Філіповіч, у 1651 годзе наведаў Маскву ігумен Дзісенскага манастыра Анфінаген Крыжаноўскі. Сам ён паходзіў з Кіева, скуль выехаў у Маскоўшчыну, тады пабыў у Палестыне й Грэцыі ды нейкім чынам стаўся ігуменам манастыра ў Дзісьне. Зноў ён паехаў у Маскоўшчыну, каб падагнаць яе да вайны з Рэчай Паспалітай. Вось выпіскі з пратаколу гутаркі зь ім у Пасольскім прыказе:

«А нынешние де зимы... он, игумен Анфиноген, был в Полотцку у воеводы и у гетмана <Вялікага Княства> у Януша Кишки с полотцким же игуменом с князем Гедройцем. И спрашивали его со многим прошеньем, чтоб им сказал, что над ними, белорусьцы, от ляхов будет... И гетман де им сказал, король де и вся Речь Посполитая приговорили так: сколь скоро они снесут Хмельницкого, и тогда всех белорусьцов до одного человека и с сущими младенцы высечь и церкви божии и монастыри все выжечь, только оставить однех римлян... А послы де нынешние королевские... (з гэтымі пасламі Крыжаноўскі дабраўся да Масквы - П.У.) посланы ко государю от короля о том, чтоб государь на вечном миру крест целовал и Хмельницкого и иных белорусьцов никого не принимал, чтоб им всех белорусьцов снесть и християнская вера искоренить... А его де, игумена Анфиногена, послали ко государю ис Полоцка все белорусьцы, остерегая его, государя, потому что король над християнскою верою умышляет тайно... и велили ему бити челом государю, чтоб он, великий християнский государь, их, белорусьцов, (велел) принять в свою государскую оборону, а ляхом их не выдал...» і г.д.[87]

Чаго тут больш: рэлігійнага ці нацыянальнага зьместу? Бясспрэчна, рэлігійнага, пра што таксама сьведчыць і зацытаваны вышэй выраз: «литвин белоруские веры». Як ужо згадвалася, за тым часам і сам Багдан Хмяльніцкі зваўся «вялікім гетманам Белай Русі», як, прыкладам, яго называў у 1649 годзе македонскі мітрапаліт Галактыён, які тады сустракаўся з Хмяльніцкім. У змаганьні з Польшчаю Багдан Хмяльніцкі перадусім спасылаўся на абарону праваслаўных і праваслаўя. З тае ж сама рэлігійнае прычыны ў 1632 годзе зьяўляецца «беларускі біскуп» Амсьціслаўскае епархіі, што пасьлей была перайменаваная ў Магілеўскую епархію.

Царкоўная вунія 1596 году прывяла да брутальнага ўціску праваслаўных, што мацней трымаліся на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага і Ўкраіны. Гэтае драматычнае становішча крыху зьмянілася пасьля 1632 году, калі памёр кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза. Была адноўленая праваслаўная Кіеўская мітраполія ды разьмежаваныя вуніяцкія ды праваслаўныя цэрквы й манастыры. Праваслаўныя атрымалі больш і палітычных правоў, але рэлігійна-палітычны ўціск трываў далей. У гэтых абставінах зразумелым было замацаваньне згаданае вышэй тэрміналёгіі. Але, паўторым, яна замацоўвалася не ў нацыянальным, а ў рэлігійным тагачасным значаньні.

У сваіх нарысах пра Флярэнтыйскую царкоўную вунію згадваны вышэй манах Сямён Суздальскі называў маскоўскага вялікага князя ня толькі «истинным православным великим князем», але і «белым царем всея Руси», укладаючы ў гэта адзін і той жа зьмест. Наагул, ужо тады высьпявала ведамая тэорыя «Масква - трэйці Рым», якая з асаблівай сілай выступіла ў афіцыйным памфлеце «Слово избрано от святых писаний еже на латыню», што зьявіўся ў 1461-1462 гадох. У гэтым памфлеце акрэсьліваецца ідэя гэтак званага перамяшчэньня праваслаўя й наагул Хрыстовае веры ў Маскоўшчыну, г.зн. ідэя Маскоўшчыны як цэнтру хрысьціянства й абароньніцы праваслаўя. Згэтуль і выразы: «истинное в вере православие», «святая церковь в Белой Руси», «боговенчанный православию царь всея Руси» ды іншыя. Адным словам, як і ў выпадку сяньняшняга савецкага марксізму-ленінізму, ужо тады замацоўвалася ідэялёгія «сусьветнага мэсіянства», якую неўзабаве найкарацей сфармуляваў пскоўскі манах Філафей ды якая пасьля паўтаралася пры кожнай нагодзе: «Да веси... яко вся християнская царства приидоша в конец и снидошася во едино царство нашего государя по пророческим книгам, то есть Российское царство. Два убо Рима падоша, а третий стоит, а четвертому не быти». Бліжэйшай да ХVІІ стагодзьдзя была формула «Уложенной грамоты» 1589 году, якой замацоўвалася ўзьнікненьне маскоўскага патрыяршаства:

«Понеже убо Ветхий Рим падеся Аполинариевою ересью, вторый же Рим есть Костянтинополь, агарянскими внуцы от безбожных турок обладаем; твое же, о благочестивый царю, великое Российское царство, третий Рим благочестием всех превзыде, и вся благочестивая царствия в твое в едино собрася и ты един под небесем хрестьянский царь, именуешись во всей вселенней, во всех християнех».

Гэтая даволі амбітная ідэалёгія разьвівалася тады перадусім у сувязі з палітыкай «собирания русских земель», у сувязі з наступам на Вялікае Княства Літоўскае. «Абаронцамі» праваслаўных у Вялікім Княстве выступалі і Іван ІІІ, і Васіль ІІІ, і Іван ІV Жахлівы, ведама, разумеючы гэтую сваю «абарону» як выкарыстаньне рэлігійнага моманту ў палітычным змаганьні зь Вялікім Княствам. Адсюль афармленьне «истинного», або «белого», праваслаўя, «белого царя» й «Белой Руси» ды пашырэньне гэтае тэрміналёгіі, ведама, разам з заваёвамі, на нашыя ўсходнія землі.