Над Бугам: выбранае

* Філон - лодар, чалавек, які адмаўляецца ад работы.

- Б-я-яда... не падыходзь... Андрэй Андрэевіч думае свае думкі.

І ўвесь барак поўніўся тады старожкаю цішынёй, урачыста плавалі клубы шэрага дыму, прастромленыя месячным светам, ціха лаяліся шэптам за сціркамі* вуркаганы**. Былі самаробныя сціркі, трэба было асцярожна іграць у іх - бо ні добрага гуку з тых сцірак, ні калянасці ў іх, ні цупкасці, ні добрага смаку ў гульні той. Шалахцяць палахліва лісткі, цьмяныя, пакамечаныя. Як думкі пакамечаныя вуркаганні, з яснага тропу збітыя. І прарве каторага, пранясе. На ўвесь барак, на ўсе нары:

- Жысць, называецца... Карціна табе не да рук...

* Сціркі - карты.

** Вуркаганы - зладзеі.

І з усіх бакоў:

- Ш-ш-ш...

- Ціху ты...

На Андрэя Андрэевіча азіраюцца скоса.

- Бачыш? Маўчы... Скіс атаман... Думае...

Думае Андрэй Андрэевіч... думкі свае.

Змрочна ў бараку. Вячэрнія цені блукаюць па нарах. Украдкаю прабіраецца месяц у акно і, загледзеўшыся, прынікае халодным дапытлівым зрокам да думак тваіх, да слоў сукрытых. Холадна за акном. Холад у гудзе лясным, што ідзе, гудзе верхавінамі дрэў - дрымучых елак, кучомістых хвой. Ідзе, гудзе па лажбінах, па скалах, па імшарыстых лысінах валуноў, дзе чарнеюць пад месікам махавыя сляды мядзведзя-пустэльніка. Выйдзе ён - сірата лесавая - космы шэрыя атрасе ад наліпшай ігліцы і, настырчыўшы хіб, грымне месяцу ў вочы - голас прабуе на вятру, правярае пагалоскамі лесавымі. І тады ідзе напіцца. Да грымлівага падуна*, да ўспененых віроў мядзведжага вадапою. Тропкаю старою, адвечнаю. Навераджоныя аб камень, аб ігліцу, мякка ступаюць лапы па імшарынах валуноў, шамацяць - ціха-ціха, ледзь чутна - ліствою, галінкай ды маністам русалчыным - хрупасткімі брусніцамі.

* Падун - вадаспад.

Ідзе напіцца мядзведзь. І каторы-то дзень не даходзіць. Ступіўшы на прагаліну, дзе стары знаёмы выварацень, дзе друзлы камень асыпаецца крохкай жарствой, спыняе крок, выцягвае шыю і прагна ловіць - вачмі, слыхам, цеплынёй гарачых наздрэй - подыхі ветру адтуль, дзе падун, успененыя віры мядзведжага вадапою. Вось яны, знаёмыя туманы - пасцілаюцца па лажбіне. Старыя вятры гудуць у вяршалінах дрэў. Пахнуць вятры заляжалаю стагодняю вільгаццю, пахнуць каменем, хвояй, перакіслаю чырванню пажоўклых брусніц, прагорклым дымам лесавых выгараў ды сівымі імшарынамі балот.

Цяплынь наздрэй трапяткая, старожкая.

Вушы ловяць церушэнне зор.

Варушыцца шчэць на хібу на мядзведжавым. Настырбучаная, пагрозлівая. Зялёныя агні ў вачах. Не ад месяца, не ад зор - ад звярынай лесавай злавеснасці, ад дзікіх чашчоб, непралазнай глухамані, векавой панурасці.

Варушыцца шчэць на хібу, і злавесныя агні ў вачах: хто парушыў сівыя туманы, хто скінуў жменю зор з недасяглых вышынь - вунь гараць яны над зямлёй, над знаёмай лажбінай. Хто ўстроміў рагаціну ў горла волата-падуна? Маўчыць падун, не раве падун - дзе ж успененыя віры роднага вадапою?

І новыя гукі адтуль - галасы чуваць небяспечныя, чалавечыя. Дзесьці песня лунае, і не музыкай лесавою поўняцца вокны светлых хат над ракою. Не малітвамі скітоў кержацкіх, не шэптамі і панурымі ўздыхамі абамшэламу богу раскольніцкаму, - ідуць тыя пагалоскі людскія, буяюць, рассыпаюцца, як зыркасць сонечная ясным днём у малінніку. Хіба зыркасць тая сіраце лесавой даспадобы, калі сэрца мядзведжае любіць сутоніцца, на сутонні тым тропкі мядзведжыя, сцежкі звярыныя.

І новыя пахі адтуль - чалавечыя пахі, ёлкі дым з каміноў мураваных.

А падун маўчыць.

Памёр падун.

І скарыўся мядзведзь.

Сем дзён, сем начэй намагаўся на тропку звярыную, да мядзведжага вадапою і ніяк не даходзіў. А калі ўчуў пранозлівы свіст і рэў - то гула невядомая яму параходная сірэна, - уцяў голаў у плечы і прыспешаным крокам пайшоў, азіраючыся, напяўшы слых і зрок, назад, у глухамань, у карчэўе, у вываратні лесавыя, у дзікія нетры бураломаў. Шукаць месца пакойнага, соннага лежава мядзведжаму веку. Засмяглым языком гарачым прагна злізваў халодныя росы з валуноў, з травы, з пажоўклага лісця кустоў. Нездаволена чмыхаў наздрой - былі прэснымі росы, не давалі патолі, яшчэ больш распалялі няўтольную мядзведжую прагнасць...

...А за акном хадзіў часавы - кончык штыка цьмяна пабліскваў за прапацелай шыбкай. Часавы думаў аб ночы, аб месіку - выплывае з-за ялін, выскаляецца, - аб лагерным суровым дні, аб канале, аб людзях. Прыслухоўваўся да галасоў за сцяной, прыглядаўся да мігацення святла на запацелых шыбках, пацінаў зябкімі плячмі, злосна папраўляў шапку ад ветру, ад стылі, ад старожкай цішыні за сцяной.

- То ж кампанія... На падбор... І каторы-то месяц...

І прамераўшы крок да вугла:

- Не дзе дзенецеся... Не ўсё ж вам рур да рур*, сусветныя лодары, прайдзісветы... Не такіх бачылі...

* Рур - рота ўзмоцненага рэжыму, нешта накшталт ізалятара для лагернікаў, якія адмаўляюцца ісці на работу.

І як бы дразнячы яго думкі, паліліся з-за сцяны прыглушаныя галасы гармоні - спачатку ціхія, павольныя, мяккія. Плаўныя пералівы гукаў ішлі адтуль, праз запацелыя шэрыя шыбкі, зліваліся, змешваліся з пахам свежай хвоі, з трапяткімі водбліскамі месяца, з подыхамі ветру - лашчыцца ён аб шурпатыя дрэвы, гудзе чорнымі верхавінамі. І ноч тады - з цёмнай карэльскай ночы - з вятрамі, вільгаццю, стыллю, шэрай сівізною неба - робіцца казачнай ноччу. Бледныя зоры пачынаюць ярчэць, густым блакітам наліваецца неба, і стыль не стыль - нібы ветры паўднёвыя лашчацца, шалясцяць празрыстымі кавылямі, цёплымі крыламі авяваюць пахучыя прасторы зямлі. Тады зацвітаюць фарбы, іскрыцца кроў, захлынаецца сэрца адчуваннем жыцця, яго паўнаты, неасягласці даляў. Нават чорныя ў ночы верасы ажываюць тады і шэпчуцца, здаецца, аб нечым сваім, верасовым, задумным... Нясмела паблісквае ізумруднае лісце, сарамліва хаваючы бледную чырвань брусніц, гарачыя рубіны журавін на імшарыне прагна ўпіваюць месячны свет, празрысты, зыбкі, абманлівы.

- Харашо гэта, калі гармонь...

І здрадлівая ўсмешка цёплай далонню загладжвае твар часавога.

- Іш, чорт кульгавы... Рукі ў гармонь як уліплі...

Нават нага намагаецца даць нейкага выверту, не церпіцца ёй, не ўстоіць.

- Харашо іграе, з надрывінай... Сэрца скабіць...

А гармонь шалела. Не плаўныя гукі, а гром галасоў растрасаў ужо тоўстыя сцены барака, дрыжалі шыбкі, і па іх скатваліся, слязіліся палахлівыя кроплі дажджу, разлівалася падцёкамі напацелая макрэдзь туманаў, надыханая людскімі грудзямі вільготная і адурманьваючая цяплынь. Дрыжалі сцены, сатрасалася падлога пад разухабістым тупатам ног, вухалі галасы, ахрыплыя, расхрыстаныя, вуркаганні.

- Ану паддай жару, паддай... Пальцаў сваіх залатых не шкадуй, атаман.

Вуркаганы правілі бал. Весяліліся. Весялосцю абманлівай, кручанай, каб ад дум сваіх уцячы, ад назольнай нуды, абыдзеншчыны шэрай, апрыкралай: ні да чога не прыкладзены рукі, прастору няма, разгарнення. Пераслуханы сотні гісторый змрочнымі вечарамі, абыдзены сотні шалманаў* - у гутарках, у бяседах на нарах, бяседах бяссонных. Сотні быляў і казак: аб волі, аб шырмачах** - дамушніках, чардачніках, аб мокрых і нямокрых справах, аб славутых уцекачах, аб мастацтве дзевятага рабра, аб дзівосным выглядзе воч чалавечых, калі ім паказаць жывую смерць...

* Шалман - зладзейскі прытон.

** Шырмачы, дамушнікі, чардачнікі - розныя катэгорыі зладзеяў.

А за акном усё той жа белесавокі месяц, чорныя зазубрыны лесу пад сівым і хліпкім небам - ніяк сваёй сівізны не прамые, ветлым вокам табе не ўсміхнецца. І такі ж знаёмы штык пад акном. І старая, як шэры зляжалы лямец, ахінае сэрца нуда, ад якой ні праходу, ні ўцёку. Што ж рабіць?

- Работаць? Рукі свае залатыя верадзіць на лапаце?

- Не... Няхай яна здохне, работа тая... Не шалманшчыку ручкі мазалямі псаваць, жытку сваю трудаднямі распісваць...

- Дык іграй жа, атаман. Іграй ды наярвай.

І стараецца атаман. Плячысты, прысадзісты - недарма велічаюць Мядзведзем за вочы, - потныя космы валос прыліплі да лба, засцяць глыбокі шрам - ад віска праз усю шчаку - след старой кулі, атаманскі гонар, павага перад імі, шалманшчыкамі маладымі, бязвусымі. Прыжмураны атаманскія вочы - глядзяць не глядзяць пад густымі расніцамі. У руках валахатых гармонь - мізэрная, немудрашчая, іржавым цвіком падбітая, ніткай, дротам падшытая, хлебам лагерным пазаклееная - каб дух не ўцёк, галасы не прапалі. Пасціраліся і абцёрліся вуглы ў гармоні, ахрыплі галасы некаторыя, палінялі залочаныя мяхі, што ні дзень, новыя дзіркі ў іх. Адзін палец на бас, другі на дзірку кладзі, каб пшыку не было, вужовага шыпу. Гераізм трэба мець і вялікую спрытнасць, каб на гэтым горы аблупленым граць, не разбіць яго, не растрэсці. І грае Андрэй Андрэевіч, ходзяць ходырам рукі, з імі ў руху вясёлым, заходлівым скачуць ногі, падскакваюць, матляецца галава, матляюцца ў непрытомнасці ліпкія космы валос, і каплі поту звісаюць па нябрытых шчоках, расой ападаюць на бледную сінь злавеснага шрама. Да таго захапіўся ігрой, аж не заўважыў, як дзверы рыпнулі, людзі зайшлі, апалі, сціхлі шалёныя галасы ў бараку. І нехта вясёлы, раскатурханы крыкнуў зверху з нар: