Над Бугам: выбранае

- Ах вы, кажу, такую вас ды гэткую... Гэта вам што: яблыкі ў садзе красці ці па моркву ў агарод лазіць... Што ж вы сабе надумаліся...

Ну і шмарганулі, аж залапацела па балоце. Як ветрам змяло, і след прастыў...

- Аднак жа ты храбрасці набраўся такой, на бандзюкоў адной душой папёр.

- А вось і папёр... Бо што зробіш? Апошняга каня аддаць? А па-другое, без патронаў яны былі, а гэта я адразу і скеміў з іхніх паводзін.

Усе балагольшчыкі дружна рагочуць.

- А ты б яго каторага за каўнер ды на воз...

- Вось было б дзіва...

- Мне-то там было не да дзіва. Хутчэй на воз, ды траха каня не загнаў з гарачкі. Бо як пагнаўся - не думаў ні аб чым, а вярнуўся да воза, дык як падумаў - нібы ў ліхаманцы затросся. І дамоў прыехаў - маўчаў. Толькі на другі дзень расказаў жонцы, бо адышло крыху сэрца...

- Ого, з такога перапуду... Я вось у Слуцак ездзіў за таварам, дык у нас горш было...

Апавяданні плывуць адно за адным пад аднатонны скрып калёс, што пакідаюць цёмныя рыскі-істужкі па шэрай роснай шашы. Толькі адзін Беня не прымае ўдзелу ў агульнай гутарцы, ён ідзе ззаду, нахіліўшы галаву, мне ў пальцах пугаўё ды, зрэдку зірнуўшы на сваю будэ, паціху ўздыхае. Ад Бені плыве-калышацца па шашы доўгі цень, які робіцца ўсё больш празрыстым, - то набліжаецца золак. Прадранічным холадам пацягнула з хвойніку, што разлёгся побач шашы. Рагожныя мяшкі будэ адсырэлі за ноч і ад гэтага зрабіліся больш цяжкімі, паляглі на абшарпаныя абручы, цупка абцягнулі іх парэпаныя рэбры. Ад таго меней ветру ў будэ - яна страціла сваю рухомасць. І знізу пакрышкі пад мокрым брудным мяшком гойдаецца капля вады і ніяк не можа набрацца сілы і адарвацца ўніз на салому, дзе спяць, зарыўшыся ў яе, закалыханыя дарогай пасажыры. Вараны ідзе мерным крокам, і лёгкія, чуць прыкметныя струмені пары ўюцца ў яго над сядзёлкай.

Ля павароткі, развітаўшыся з таварышамі, якім не па дарозе з намі, Беня садзіцца на перадок і бярэ лейцы ў рукі. Ён паварочвае ў бок ад шашы, на вузкую лясную дарожку. Зразу стала прыемней у будэ пасля жорсткай трасяніны па бруку шашы. Калёсы мякка пакаціліся па наезджаных каляінах, падскакваючы зрэдку на хваёвых карэннях і карчэўі. Калі ўехалі ў густы хваёвы лес, што ахапіў дарогу чорным суччом і закрыў ад будэ бледныя прадранічныя зоркі, Беня непакойна заёрзаў на месцы. Ён, павярнуўшыся да пасажыраў, не прагаварыў, а глуха, прыдушана прашаптаў:

- А ці няма ў вас чаго-небудзь у кішэні?

- Нашто?

- А калі трэба страляць?

- Дзеля чаго страляць?

- Ну так, ну страляць, скажам... Бо ўсяго бывае, а тут хутка ўз'едзем на Залатую горку.

- Пры чым тут Залатая горка?

- Ат... - І Беня, прыўстаўшы на калені і заматаўшы лейцы на левую руку, пачаў паганяць з усёй сілы свайго варанога. У адну хвіліну перамяніўся Беня. Дзе падзеліся яго залішне беражлівыя, занадта ласкавыя адносіны да каня. Ён неміласэрна гнаў варанога, падганяючы яго не пугай, а пугаўём, і пры гэтым злосна, упарта нокаў на яго і рабіў гэта ўсё шэптам.

- Н-но... но! Каб на цябе халера...

Вараны бег ваўсю, цяжка перакідваючы ногі і часта паводзячы сваімі сухімі рэбрамі. Гэта дзікая шалёная язда абудзіла пасажыраў, і хоць усе зразумелі просты манеўр Бені, але нервовасць і напружанасць перадаліся ўсім, і нібы нейкая салодкая абрачонасць на адзін міг, на адну хвіліну вострай ільдзінкай кальнула ў сэрца. Але толькі на адну, бо ў будэ чатыры чалавекі, а ў перадку пяты, - пры чым жа тут страхі начныя ды жахі. Але хутка і Беня абмяк, папусціў лейцы і нават хутка злез, каб паправіць з'ехаўшую набок сядзёлку.

- Цяпер маё сэрца спакойна... Годзе... Горку праехалі... Ну, вараненькі, чаго прыстаў? Ну, ну, аддыхай, хутка і дома будзем.

Конь ішоў спакваля. Беня скінуў з сябе палапленую выцвілую світку і доўга прыладжваў яе, ідучы поплеч з канём, на спіну варанога, старанна абцёршы крысом узапрэлыя, узмыленыя конскія бакі.

Лес парадзеў, і скрозь шэрыя стромкія хвоі відаць на ўсходзе бледна-ружовая істужка - адзнака недалёкае раніцы. Над нізінай, па-над віхлястаю рэчкай, што захавалася ў асаковыя зараслі, клубяцца, выпіраюць угору кучомкі малачавага туману. Яго белыя космы нікнуць у вышыні, таюць, робяцца шкляна-празрыстымі. Дзесьці на другім беразе, у бярозавым парасніку, адазвалася першая птушка, дзелавіта праляцеў крумкач па-над хвояй, і квола, ледзь чутна прасвісцела крыллямі пара качак, праляцеўшых у кірунку да рэчкі.

Пачыналася раніца. І з раніцай ажываў Беня. Куды падзелася яго нерухомасць, яго ўздыхі і нейкі нібыта сум не толькі ў яго вачах, а і ва ўсёй яго няскладнай постаці. Беня жвава расказваў пра мястэчка, пра кепскія заработкі, пра магутнага канкурэнта - аўтобус, што падрывае балагольскі хлеб.

- Але нішто... Была б вясна, зіма ды восень. Хлеб яшчэ можна есці. Ці аўтобус паедзе ў такую бездараж... Дый летам ён ходзіць не заўсёды. Праўда, спрабавалі і аўтобусу шыны падколваць, але ж гэта ўжо ад глупства. Ці гэтым паможаш гора гараваць? Не ў шынах справа. Дый заработку хопіць на ўсіх - абы здароўе ды конь здаровы. Яно і каня цяпер трымаць - бяда адна, - гэта ж прожар, гэта ж машына, што авёс меле. А паспрабуй ты знайдзі аўса гэтага цяпер ды пры заработках нашых. Але ўсё ж такі жыць можна, без хлеба не паміралі і не памром... Ну, вось і наша мястэчка. У гасцініцу?

Хутка ў нумары (50 капеек за суткі з бялізнай, самаварам і г. д.) мы пілі гарачую гарбату з местачковаю халай. Дзябёлая гаспадыня гасцініцы, узбіваючы пярыны на зыбучых ложках, расказвала нам апошнія местачковыя навіны, маючы пэўную надзею і ад нас пачуць што-небудзь новае, якую-небудзь свежую чутку.

- А з кім жа вы прыехалі?

- Ды з вашым жа балаголам. Конь у яго такі вараны, недалужны, ды і сам ён...

- А... з Бенем, мусіць... Та-а-к...

- Што - так?

- Нічога... Бачыце, дзіўны ён крыху ў нас. Трохі ў яго не стае... таго... - і гаспадыня выразна паказвае на свой лоб.

- Чаго ж гэта ён?

- Як вам сказаць... З чалавекам усё можа стаць. Бачыце, гэта яшчэ з пазалеташняга. Тады яшчэ на Залатой горцы непакойна было. Не праходзіла тыдня, каб каго не пакрыўдзілі. Ну, дык вось, Беня ды яшчэ тут адзін, недалёчкі сусед мой, ехалі ноччу. Ну, і здарылася. Суседа забілі, а Беню пашанцавала неяк, уцёк усё ж такі. З таго часу ў яго гэта самае... І нішто сабе чалавек, і гаворыць з табою як след, але ж часам загаварваецца, а то маўчыць, нават не адказвае на пытанні.

- А цяпер жа як з гэтай горкай?

- Цяпер? Нічога. Дзякуй Богу, суцішылася. Вось ужо гады са два, як паспакайнела.

- А чаму Залатой горкай месца гэта завецца?

- Ну, бачыце, грошы там заўсёды грабежылі, таму і назва - Залатая ды Залатая.

За тонкай шалёвачнай пераборкай завазілася ў калысцы дзіця, зашугала рэзка калыска, стукаючы па няроўнай падлозе.

- Гэта дачкі маёй дзіцёнак. Крыху неспакойны, але ж што зробіш, ды ён вам і не пашкодзіць... Адпачнеце крыху з дарогі, а там і ўзбуджу, калі трэба. Ну, дык спіце сабе на здаровейка.

1928

Баян

За вочы быў Мядзведзь.

У вочы - Андрэй Андрэевіч. Атаман, бацька, папаня.

І калі гаварылі ў вочы - галасы гаварыўшых рассыпаліся дробным макам, пяршыла ў горле, і з іх воч, здаецца, ліліся струмені ліпучай патакі, ад якой хацелася абмыць свае рукі, свой твар, чалавечы свой слых. То праслізала ліслівасць - ліпучая, брудная, даўкая, - чалавечая адвечная ліслівасць. Тады насупліваліся бровы, глыбей рабіліся маршчакі на лбе, цвярдзеў голас. Рыўком:

- Ану, з гарызонта... Башку адгрызу...

І нібы з роздумам:

- Тля ты копчаная...

І, як спуджаны верабей, кідаўся каторы філон* на другі канец барака, зашываўся на нары, і чуваць было, як сапеў ён з перапуду, прыводзіў да парадку свае думкі, пачуцці - то ж дагадзі чалавеку, - і, аддыхаўшы, набіраўся смеласці - на шэпты, спачуванні, уздыхі.