Над Бугам: выбранае

- Эге-ге... Начальства да нас... Ану, Андрэй Андрэевіч, крутані гармоню, каб маршам сустрэць гасцей любімых...

Сапраўды любімых. Сам начальнік лагера да іх зайшоў, да іх, да адпетых шалманшчыкаў, усялагерных лодараў, прайдзісветаў. Ён ідзе паміж нар, загадкавай усмешкай расплываецца светлы твар, смяшлівыя агеньчыкі ў вачах пранайдоўных, хітрына ў іх, лукавіна й цяплынь звычайная, чалавечая.

- Як жывём, як можам, чым узрадуеце?

У адказ яму марш вясёлы, сустрэчны. Захліпнулася гармонь галасамі медзянымі - аж прытоптваў на нагу кульгавую Андрэй Андрэевіч, каб ямчэй, спрытней расцягнуць гармонь, важнецкі развесці яе хударлявыя бакі.

І раптам - як гром сярод яснага неба - канфуз вялікі: пшыкнула гармонь, духам сышла, над парванымі мяхамі клубы пылу ўзняліся, паплылі ўрачыста пад самую столь. І ні скрыпу, ні рыпу, ні гуку, ні духу. Ахнулі галасы перапалоханыя, сам Андрэй Андрэевіч аж сеў, перапуджаны:

- У Багародзіцу, у бабушку: лопнула, сцерва...

- Удрызг, дарагуша, у мэтлахі, - паддаў нехта збоку.

- Я табе пакажу ўдрызг... - вызверыўся раптам Андрэй Андрэевіч. І так жа раптам асеў.

Разарваныя створкі гармоні безнадзейна кінуў на нары.

- Перастараўся крыху... Не склеіш цяпер гэтую гніль... Ды галасы даўно анямелі каторыя...

- Анямелі? - запытаў не да ладу начальнік, каб парушыць прыкрую цішыню.

- Так, анямелі... - безуважліва кінуў Андрэй Андрэевіч і палез за махрой у кішэнь, цыгарку скручваць.

- Пастой... Папяросінай пачастую... За музыку, за спрыт, за майстэрства... Харашо гэта ты на гармоні... весяліць людзей умееш...

- Не падкачаю...

І слова за слова, гутарка ўсчалася. Загадкавая ўсмешка даўно сышла з начальніцкага твару, пасур'ёзнеў ён, нахмурыўся.

- Вось што, руршчыкі, народ развясёлы... Веселуны з вас пярвейшыя, камні ад вас заскачуць... Ды вясёласць ваша цвіце пустацветам, карысці ад яе, як ад камарынага чоху...

- А што? - варухнулася з верхніх нар.

- А тое... Людзі горы варочаюць, а вы? Нары абіваць, пузы грэць... Думаеце вальготныя пузы разбэхваць на рабочым карку, сялянскім? Дармаедамі думаеце век капцець...

- Эге, куды паехаў.

- Гэткую ж нуду развёў...

- Кінь трапацца, таварыш начальнік... Больна вучаныя, светам кручаныя... Мыста паленыя, смаленыя, у сямі вадах саліліся, салавецкаму богу маліліся... і вот табе за руб за дваццаць... пажалуйце брыцца, у канале мыцца...

- Уга-а... А я і не ведаў... Гэткая сіла марнуецца... Ды мы цябе, голуб, пярвейшым чалавекам над агітбрыгадай паставім... Людзей жа няхватка... Давай-ка фамілію сваю, браток, ды назаўтра айда ў брыгаду, частушкі будзеш складаць... Людзі будуць слухаць... Ды якія людзі... Не рураўцаў адпетых сотня, а ўсім лагерам песні твае паслухаем.

- Мне што... Загадае Андрэй Андрэевіч, буду пець... На язык я васцёр... - І ўтароплены ад пахвал філон - вяртлявы, рухавы - ушыўся за спіны другіх, каб не стрэцца вачыма з начальніцкім зрокам: цёплым, ясным і такім жа глыбокім, пранізваючым.

І толькі з-за нар, з куткоў раздаваліся адзіночныя галасы:

- Пра работу ты кінь, начальнік.

- А што?

- Работа нам не да твару. Няхай кулак працуе, яму і лапата ў рукі. У яго і здатнасць на гэта: быў чэравам земляным, чарвяком земляным і астаўся... Ды контрыкі няхай потам умыюцца. Колькі-то, гады, нашаму брату нашкодзілі...

- А вы?

- Што мы... Мы - чэсная пралетарыя...

Выбухі рогату сатраслі жоўтыя сцены барака... Зыбануліся лямпы пад столлю, разганяючы цені на нарах. Нават пануры Андрэй Андрэевіч, што сядзеў безучасны і калупаўся ў разбітай гармоні, і той не сцярпеў і, хапіўшыся за бакі, прыпадаў аж да самых нар ад разухабістага смеху і рогату. У жарты нават укінуўся:

- То ж, чорт стрыжаны, адпаліў... Пралетарыя... Чэсная... Калі б чэсць тваю ды ў канале абмыць, мора Белае пачарнее... Таму і баімся мы работы гэтай, каб мору канфуз не выйшаў...

- А мы на мора ўправу бальшавіцкую знойдзем... - на жарт адказаў жартам начальнік і ўжо ўсур'ёз: - А вы падумайце ўсё ж, мазгой пашаруйце... Часу хапае ў вас...

Развіталіся позна. І калі выйшлі з барака, прыспешыў хаду таварыш Пірын - начальнік, кідаючы на хаду скупыя словы загадчыку ўчастка, маладому і рухаваму чэкісту:

- Дык як жа будзе?

- Усё, што маглі, рабілі... І ўгаворы, і найлепшыя выхавацелі. З месца ні на кропку, упартыя, як чортавы лбы...

- Ну?

- Трэба нешта рабіць яшчэ... Завадатарам у іх Андрэй Андрэевіч, усімі канаводзіць... Ізаляваць хіба яго, адаслаць на прыёмнік, няхай на Салаўкі зноў... Дзе ты яго паправіш...

Ішлі мяккай пясчанай сцежкай па абочыне недаробленага яшчэ шлюза, і ў цішыні ночы чуваць было, як шархацяць рэдкія пясчынкі, скачваючыся па гранітных сценках канала. Таварыш Пірын маўчаў, прыслухоўваўся да гэтых пясчынак, да ціхага падзення вадзяных кропель, да ледзь чутнага цурчання непрыкметнага струменьчыка вады, які слязіўся, праслізаўся скрозь тысячагадовыя тоўшчы граніту, дыябазавыя пракаветныя залежы.

- То ж сілішча... Гэткая сіла... Камень крышыць...

Праз шчыліны недаробленых варот струменьчыкі білі фантанамі, рассыпаліся пырскамі, наганялі рабацінне на соннае вадзяное дно. Расплываліся ў ім, калыхаліся празрыстыя водсветы месяца. І звонкае цурчанне струменьчыкаў нагадвала самыя тонкія сярэбраныя галасы гармоні.

Той, рураўскай...

І калі садзіўся на катэр, каб ехаць назад, у цэнтральны лагер, на хвіліну спыніўся, падумаў, кінуў пару-другую скупых слоў:

- Ты гэта... так... Пастой... Пачакай, адным словам... Нешта мы ўсё ж прыдумаем... Пра Салаўкі пакуль што пакінь думаць...

- Пра што гэта вы?

- Ды пра твайго Андрэя Андрэевіча.

З неба райскага чалавека ўхапілі, на куцыя ножкі паставілі і сказалі: хадзі ды пахаджвай, духу лагернага набірайся.

І хадзіў, і пахаджваў.

Галава, як макавінка, - трапяткая ды гнуткая, вухам на гук нахіляецца, прыслухоўваецца. Сівыя рэдкія валосікі прылізаныя, і сярод іх ружавее лысіна - бліскучая, потная, голая як калена. І такія ж ружовыя празрыстыя вушы. Казліная бародка ў сале. Засалены рот, сівыя непракураныя вусы сыходзяць салам. Паблісквае салам пугаўка-нос. Старэчы рот прычмоквае, шамкае, пасвіствае праз рэдкія зубы, сапіць, слюнявіцца.

Чалавек да косткі прыліп, грызе, абгрызвае.

І ў вачах тады жоўтая муць, звярыныя аганькі драпежніцкія, прагавітыя.

- Ды кінь ты мусоліць, глядзець прыкра... Ну і кастаглот.

- К-к-аму кастаглот, а к-к-аму Апацей Еўдаксеевіч...

- А мне пляваць... Пацей не пацей - дураком памрэш...

Костка падае з рота, натапыраныя тонкія пальцы вісяць нерухома. Чорная яміна рота кругліцца, шырыцца...

- Ды я... Ды-ы ты...

- Ды разам з табой, - перадражняе той.

- Я-я-я не дазволю... Я-я-я першай гільдыі рыбны купец...

- Пляваць на гільдыю... І на купцоў...

- Ды я на моры, на Каспіі параходы меў...

- Паплылі параходзікі, адплылі...

- Я рыбу лавіў...

- Людзі елі...

- На мільёны рублёў адных рыбных тавараў. Ды на Волзе-рацэ.

- На Волзе-рацэ... Гэта да... Волга-матушка, Волга-рака.... Ты шы-ырокая, прашырокая... Берагоў тваіх не зліць, дна не высушыць.

І абодва змаўкаюць, спыняюць лаянку, папракаючы адзін аднаго:

- Дык чаго ж ты, гад, харахорышся...

То сыходзяцца часам старыя дружбакі - былы ўласнік параходных буфетаў і волжскіх рэстаранаў, другі - стары волжскі купец, рыбны прамысловец Апацей Еўдаксеевіч. Першы загадвае цяпер сталоўкай, у другога склад: невады, сеці, розныя іншыя прычындалы лагернай азёрнай гаспадаркі. Тут жа і капцільня для анежскіх сігоў. Кожны працуе, так сказаць, па спецыяльнасці. І ў вольныя хвіліны сыходзяцца разам, каб, перабраўшы падзеі дня, падзеі канала, узгадаць пра старое, перажытае. Успаміны кароткія, абрывістыя.

- А памятаеш, у Ніжнім, у дванаццатым; у рэстаране Заплюева акцёрку раздзелі ды гарчыцай, гарчыцай па целу па беламу... Ка-а-рціна...