Над Бугам: выбранае

- Пра гармонь я пытаю. Ці праўда то, што прывезлі?

- А-а... ты пра гармонь... - адлягло Еўдаксеевічава сэрца, страпянулася радасна. - Ды ўжо ж прывезлі. Ад самага Пірына даставілі, чалавеча... З Масквы баянчык прывезлі...

- Пакаж...

- Што ты, чалавеча, як жа можна... Нікому гармонь яшчэ не прыручана...

- Ану, чортава плеш, пагавары яшчэ... Даставай мне без валакіты.

Зірнуў тут Еўдаксеевіч на жыганскія вочы, ды хуценька да скрынкі. Ніяк тыя рукі на крышку не маглі патрапіць, сапеў, стараўся, сяк-так адвярнуў, баян выцягнуў. Сонца ў вокны свяціла, рассыпалася зайчыкамі па галасах, па бліскучаму лаку, па срэбных вугольніках. Ды трапіла ў вочы да Андрэя Андрэевіча, заіскрылася агеньчыкамі гарэзнымі, ліхаманкавымі.

- А і сапраўды... Баян... Баянчык на славу... - Валахатымі рукамі да ладоў дакрануўся і адчуў халадок іх празрысты, светлы, як на чыстай кашулі белыя гузікі, перламутравыя. Харашы лады... Націснуў нясмела, прайшоўся па іх, перламутравых галасах пералівістых. Як ручай вясной пад ільдзінкаю сонечнай, хрупасткай... Цурчыць ручай, цурчыць... ды пад сонечнымі пацалункамі нікне, тае ільдзінка, сцякае каплямі. І гараць яны вясёлкавымі пералівамі, свечкамі веснавымі, лядовымі.

Разышліся маршчакі на лбе, твар пацямнеў. Уздыхнуў:

- Та-а-к... Струмент стоюшчы... дарагі, дзед, струмент...

І спахмурнеў зноў, вочы ў хмары:

- Цьфу ты, дзеда знайшоў... На... Не вярэдзь душы... Ды хавай, чорт лысы, каб паганымі рукамі сваімі да яе не дакрануўся...

- А ты, чалавеча, не лайся.

- Ну, ну... Чалаве-е-ча... Язык вазьмі ў рукі, ведай, стаіш перад кім... Ён думае, што мне ўвесь той свет у гармоні... Чалаве-е-ча... Я цябе так учалавечу, што ты маму радзімую ўбачыш... Іш, контрыкаў напусцілі на нашага брата, чэрава на сігах разбэхаў, на казённых сігах, ірад...

І да самага носа збялелага Апацея Еўдаксеевіча паднёс кулак валахаты, з рудой плямаю, з якарам сінім.

- Панюхай, чым мора дыша, астраханская гніда.

Да самай сцяны ўліп Апацей Еўдаксеевіч, далей сунуцца некуды. А той ужо змякчэў ды з парога:

- Іш ты, пудлівы... Душа ў вас заходлівая, жыдкая... Дык глядзі... Ды вот што яшчэ... Каму гармоньку начальства прызначыла?

- Гарманістам, мілай... гарманістам...

- Знама, што гарманістам. Не табе, плеш купецкая...

- Гарманістам-ударнікам... ударнікам, мілай... Так што конкурс ім, ударнічкам нашым... найлепшы хто, таму і гармонь.

- Уда-а-рнікам... у Багародзіцу вашу, у бабушку... - і так ляснуў дзвярыма, забрынчалі аж шыбкі, ды сэрца ў Апацея Еўдаксеевіча, як падбітая птаха, - кулдык, кулдык, аж рукамі схапіў, каб не вырвалася.

Стаяў, прыхіліўшыся ля сцяны, у акно пазірнуў нясмела, аддыхаўся.

- Ах жа, Божа ж ты мой... чалавек... чалавечына... не раўнуючы, казня эгіпецкая... дай ты рады... звяжыся, не расчэпішся... яшчэ Бог так-сяк мілаваў ад гэтай нахабы.

І, аддыхаўшыся ад страху, ад перапуду, палажыў Апацей Еўдаксеевіч крыўду вялікую на сваё сэрца: за пражытыя дні, за чортаву плеш, за купецкую...

- Гэта ж трэба, каб кожны бандыт марнаваў тваю годнасць купецкую, велічаў бы пляшывінай...

Навалілася скруха на рур!

Павесілі насы вуркаганы: ні смеху, ні вясёлага рогату, ні шалёнага тупату ног - гэта калі «яблычка да куды коцішся»... Не да яблычка было старому вуркагану.

- Каціцеся вы да папы, да мамы, да чортавай бабушкі вы каціцеся... - загнуў, паслаў Андрэй Андрэевіч развясёлую сваю каманду: душагубаў, дамушнікаў, карманшчыкаў, шырмачэй, паўдзесятка дзяўчат, начных цвецікаў, ды ўсякага іншага брата, трыццаць пятай стаццёй прыгалубленага. - Жысць вы маю загубілі, гады ржавыя...

І як бразнецца часам на нары, ляжыць, не варушыцца, ды камусьці кулаком пагражае. Валахатым, агромністым, з рудай плямаю, з якарам сінім. Ідуць ад кулака палахлівыя цені, матляюцца на змрочных сценах, сум наводзяць на нары. Ды часам уголас:

- Уда-а-арнікі...

Багародзіцыну бабушку памінае. А калі пачне да Багародзіцы ўчашчаць, тады лепш падалей ад Андрэя Андрэевіча. Асцерагаліся. Толькі шэпты глухія ды перашэпты ля сцен, па кутках ды па нарах далёкіх. Народ кемлівы, здагадлівы.

- Відна, суджана нам на работу выходзіць...

- Як жа так, каб здавацца? У рукі бальшавікоў, цёпленькімі?

- А каму б ты здацца хацеў?

- Не ў тым рэч... Няма ў мяне васпітаніі такой, каб ручкі мае на рабоце паганіць. Я, можна сказаць, ручкамі сваімі магу любы фокус зрабіць... Ды што казаць, далікатныя ручкі ў мяне, не з імі ж мне з сівалапымі ў рад станавіцца, пальчыкам залатым калупаць граніты...

Шэсць дзён, шэсць начэй у тых шэптах: здамося ці не здамося?

Слых напружаны ў Андрэя Андрэевіча. Ловіць кожны ўздых, кожнае слова. Пра пальчыкі залатыя ўчуў, пра васпітанію, памянуў Багародзіцу. А калі дачуўся да сівалапых, узняўся, як мядзведзь, гарой зрушыўся з нар і, агромністы, цельпукаваты, загрымеў у вячэрнім змроку:

- Гэй, ты, васпітанія далікатная, станавіся прад нашы ясныя вочы... Мы пабілі граф'ёў, мы князямі платы гарадзілі і рабілі гаці з паноў... Дык выходзь жа, залатая, далікатная сволач, я пакажу табе сапраўдныя сівалапыя рукі, сівалапы кулак распацешу на тваёй далікатнай дыні... дзе ж ты, прыхвасцень панскі, асметак чужога веку... Ён не зда-а-сца бальшавікам... бальшавікі яму ворагі, чужаеду...

«Далікатная васпітанія» ўшылася ў нары, утаіла духі. Ды грэблівыя галасы каторыя:

- Кінь, Андрэй Андрэевіч, не варта рук паганіць аб кожную былую гніду, яна сама здохне ад сівалапага духу, адсыпецца, як прус у чыстай хаце праветранай...

І відаць было: падыходзіць руру канец.

І калі наступіў сёмы дзень, выйшаў Андрэй Андрэевіч на сяродку барака і проста да ўсіх:

- Вот што... годзе, даволі... пафілонствавалі, пабязулілі, хопіць туфту заражаць*. А хто хоча быць дармаедам на нашым карку - айда налева.

* Туфту заражаць - займацца абманам.

Некалькі ног далікатных памкнуліся ўлева, але, асірочаныя, пакінутыя, віхрам перамятнуліся назад, утаропіўшы збянтэжаныя позіркі на ўчарашніх дружбакоў-таварышаў. Тыя стаялі панурыя, насупленыя. Але цвёрдыя ногі былі ў іх і сцятыя кулакі - у логава дармаедскае, у левы стан чужаедскі ніхто з іх не рушыў.

- А цяпер на работу...

І далей:

- Абвяшчаю вас сваёй брыгадай, баявой фалангай Андрэя Андрэевіча... пойдзем дамбу капаць на канал... контрыкаў біць на спаборніцтве, кулакоў... Яны могуць, а мы не можам, даліка-а-тная васпітанія... Смешна... Дык глядзіце ж: хітрыкаў аніякіх. Іначай худа будзе.

Спрабавалі некаторыя словы насуперак:

- Як жа так: брыгаду ды тваім імем? Каб сам ты брыгадзе імя даваў?

Нават вызверыўся:

- А якая да таго каму справа? Калі на худое, дык слухаюць, гады... паслухайце ж і на добрае...

Не знайшліся адказаць чым. Здаўся рур, пайшлі на работу філоны. Шаптаў каторы:

- Ну і дзялы, праз Андрэя Андрэевіча ўліплі, зашыліся. На гармонь чалавек хварэе, а ты клопат май...

- Не ў гармоні адной, чалавеча, справа.

Пайшла слава пра фалангу Андрэя Андрэевіча. Баявая фаланга, брыгадзір найпершы. Спрабавалі спачатку пакпіць каторыя, пасміхаліся ў вусы:

- Шырмачы ў работу ўкінуліся, здох у лесе мядзведзь, няйначай...

- Ручкі белыя ў гліну не ўмажце, каменьчыкамі не падрапайце, няспрытна па кішэнях рукой мазалёвай лазіць...

Агрызаліся. А хутка кінулі, бо ніхто больш не смеў лезці ў вочы сляпіцаю, калі працэнты ўгару палезлі ды суседнія брыгады пачалі непакоіцца:

- Чорт вас ведае, скуль што бярэцца. Прасядзелі сіднямі на руры, і на табе, на лініі перадавыя...

Слухаў Андрэй Андрэевіч, у вус пасміхваўся. Ужо тыдні два, як гармонь за ім - спецыяльны быў конкурс у клубе, хто ж устаяць змог супроць рук яго, да гармоні ўліплых. Гармонь - за ім, пярвейшы брыгадзір - за ім, два партрэты ў розных газетах - за ім. Развясёлая братва - і ім гармонь з галасамі сярэбранымі. Ды што гармонь. Вот сядзяць вечарамі, па пальцах лічаць, загінаюць гэтыя пальцы з свежымі мазалямі: