Над Бугам: выбранае

АПАВЯДАННІ

Над Бугам

Хто не любіць адпачынку на зялёных лугах, асабліва калі пякуць мазалі пасля пераходу і пацягвае жывот ціхім сумам аб кашы з салам, аб шклянцы чаю з пахкім хлебам салдацкім. Адпачынак быў, але не было кашы, не было сала, і толькі чай булькаў у кацялках. На бульбатках скакала сонца, а навокал лугі расцвіталі кураслепам і незабудкамі, і дзесьці там, каля вёскі, кудахталі куры.

І ўсім было весела, усе смяяліся, смяяліся сонцу, падобнаму часам на кураслеп жоўты, смяяліся незабудкам і цвятам купальскім, смяяліся Ваську Шкетаву, які варыў ужо гадзіны са дзве жыта з сырымі падабабкамі. Ён часта бегаў да рэчкі мяняць ваду ў кацялку, не хацела ж бо жыта мяккім быць, ніяк не ўдавалася варыва Ваську, хоць і быў ён на гэтыя штукі добры майстар, бо быў Васька раней за кухара ў Маскве. За кухара не за кухара, а падкухарам, так сказаць, аб чым кожны з нас дасканала ведаў. Ведалі, бо сам Васька не раз казаў аб гэтым, і, калі сумняваўся хто, ён казаў заўсёды:

- Ты не верыш... Не верыш, вось табе крыж чэсны і зялёныя макаўкі, няхай я з месца не ўстану, калі не прыпраўлю табе селядца так, што запяе язык твой херувімскую з Багародзіцай. Эх, елкі-палкі зялёныя...

Але нягледзячы ні на елкі, ні на палкі зялёныя, не паддавалася жыта кулінарнаму майстэрству Ваські, хоць даўно павыкідваў ён з кацялка падабабкі, насыпаў у жыта недзе скрадзеных чарніц сушаных і ўсё варыў і варыў, да дзесятага поту. Не даварыўшы, панюхаў і, памянуўшы Хрыста з усім сваяцтвам, выліў цудоўную страву з усімі прысмакамі пад лазовы куст, спаласнуў кацялок і, зачарэпаўшы ў кагосьці кубак чаю, падступіў да кампаніі, якая вяла шырокую дыскусію пра папоў і ксяндзоў.

Чырвонаармеец Тарас, уфімец з-пад Белебея, спрачаўся са старым фурманам панам Антосем, хто лепшы: поп ці ксёндз. Спрэчкі былі гарачыя, бо для некаторых само пытанне было, так сказаць, цікавым і важным, патрабуючым безадкладнага вырашэння. У дыскусію ўмешваецца Васька:

- Эх, елкі-палкі зялёныя! Яны аб ксяндзах, яны аб папах... Ды начхаць я хацеў на іх на ўсіх, нашлі аб чым языкі часаць. Эх, людзі вы, чалавечкі...

Дыскусія відавочна расстройваецца, пане Антось нездаволены лезе ў кішэню за табакеркай. Тарас, зірнуўшы на неба і пачухаўшы спіну, прымайстроўваецца спаць пад арбой, паслаўшы ўслед Ваську пару не зусім прыемных пажаданняў. Усе разбрыдаюцца пад арбы, а Васька... Васька ідзе да вёскі пашукаць яек курыных, на якія ён вялікі аматар і вялікі спец па адшукванню курыных гнёздаў.

Спяць хлопцы пад доўгімі арбамі. Коні хрумстаюць сена, авёс. Натапырыліся ўгору аглоблі жоўтыя, нацэліліся ў бяздонныя люстры блакітныя, якія праціраюць беласнежныя воблачкі. Плывуць воблачкі, карагодзяць, з блакітам зліваюцца, нікнуць і тонуць у пяшчотных хвалях сонечных. Нікнуць і тонуць... Хрумстаюць коні авёс, умінаюць зямлю капытамі. Хрумстаюць коні авёс... Не спіцца Івану.

Ён пакінуў у далёкай вёсцы разанскай жонку з чатырма дзіцянятамі, аб якіх часта і часта думае. Вось і сягоння, лежачы каля арбы, ён некалькі раз уздыхнуў, успомніў далёкія сенажаці, роднае поле, палосы аўсяныя, п'яныя канаплянікі. Уздыхнуў, сказаў уголас:

- І як яна там, ці ўправіцца ў час, ці даглядзіць...

- Хто, што, чаго?

- Вядома хто - жонка...

І чорная барада Івана нерухома вісіць, з хвіліну вочы не міргаючы глядзяць кудысьці ўдаль праз лясы, праз дарогі, праз празрыстую дымку палёў.

- У нас, брат, цяпер самы гарачы час у полі, а рукі, яны, браток, адны ў гаспадарцы, куды іх ні кінь - не абярэшся працы, а я вось лодар...

Іван сумуе аб працы, сумуе аб каласах жытніх на сваёй паласе, аб заліўных сенажацях, аб дзецях-румзах, аб жонцы, аб тым, што не шкодзіла б плуг наварыць, бо, мусіць, сцёрся адвал даўно. Многа аб чым ёсць падумаць, і каб прыбіць крыху думкі да сырой зямлі, прыглушыць іх чым-небудзь, Іван знаходзіць сякую-такую працу. З салдацкага мяшка дастае штаны і пачынае старанна прышываць адарваны гузік. Тоўстую шэрую нітку шморгае кавалачкам воску, каб даўжэй быў нітачны век. Закручвае на пальцы вузел і пачынае арудаваць іголкай, з якой, відаць, не так яму зручна абыходзіцца, як са штыком.

Іван шые старанна, аж пот выступае на лысіне, але ж і гузік цяпер не адарвеш паўротай салдат, прышыў гузік навек, штаны падзяруцца, а гузік цэлы будзе. Завязаўшы на нітцы вузельчык, Іван перагрызае яе вострымі беласнежнымі зубамі, акуратна складвае, здуваючы пылінкі, штаны і кладзе іх у мяшок. З мінуту думае нешта, маўчыць, потым кажа суседу:

- Бач, гузік - невялічкая справа, а павінен ён, гузік гэты самы, сваё месца мець, бо не можа адзежына быць без яго, як, напрыклад, карабін твой без затвора.

- Ну, параўнаваў... яшчэ што скажаш...

- А то і скажу, павінна кожная рэч сваё месца ведаць, іначай, голуб мой, не парадак. Вось я, напрыклад, сябе вазьму, хіба я чалавек цяпер...

- А хто ж, мо блыха вадзяная?

- А мо горш і блыхі. Бач, мазалі чэшуцца, ім працы падай, а дзе яе возьмеш. Каторыя ўжо суткі ідзём, а хоць бы штыком паварочаць, ці што...

- Хто ж вінават, калі ўцякаюць без памяці белыя, ніяк не дагнаць іх...

- Так, не дагнаць...

Іван зноў корпаецца ў сваім мяшку, наводзіць парадак, складвае да месца ніткі, кавалачак воску, агрызкі засаленай паперы, абмусолак аловачны, пудэлачак з-пад ваксы з іголкамі і сухарны мяшочак з цукрам, старанна зашыты, будучы падарунак жонцы. Пераклаўшы ўсё ў парадак, агледзеўшы зноў пару новых, толькі што атрыманых, летніх анучак, Іван доўга любуецца на сваё багацце, на сваю салдацкую гаспадарку, уздыхае разы са два, завязвае мяшок і вымае з-за пазухі скомканы канверт, закаплены салам. То ліст ад жонкі.

Калі няма чаго рабіць, Іван заўсёды чытае гэты ліст, чытае паціху ўголас, каб чуў і сусед.

- «...І яшчэ кланяецца табе ўсеніжаючым паклонам сын твой Кірыл Іванавіч і гаворыць ён ужо «тата». І яшчэ пішу табе, дарагі супруг мой, Іван Сяргеевіч, што жыта на «лужках» вымакла зусім, затое на гары і пад лесам сцяной ідзе, не пралезеш. І яшчэ ў цялушкі ўжо рогі выраслі і болей каровы не ссе. І ці праўда, Вань, што белыя нехрысці, не нашае веры, так і на сяле бабы баюць. І яшчэ пішу табе, дарагі мой супруг, Іван Сяргеевіч, што жысць мне не ў жысць, і калі лягу я цёмнай ночанькай, ніяк вочы не самкну, бо ў іх слёзы стаяць і пакута мая, доля мая гарапашная, бо не маю я шчасцейка пацалаваць цябе ў твае сахарныя вусны. І яшчэ жадаю табе скорага поспеху ў справах рук тваіх і ўсякага шчасця ў тваёй салдацкай долі».

- Так-ак... жаласлівая ў цябе баба, відаць, - уздыхае сусед і круціць цыгарку з газеты.

- Баба, браток, як баба, найлепшая баба, што і гаварыць, на ўсё спрытна.

- Гэй, ты, пяхцер, разлёгся тут бабай разанскай, нельга і да арбы падысці, - раздаецца раптам голас Ваські Шкетава, прыйшоўшага з вёскі.

- Ну, ты памалу, не рыкай, - бурчыць спакойна Іван.

- Табе гавару ці не, павярніся, дарогу дай.

- Можаш з другога боку падысці.

- А я табе гавару - павярніся!

- Адчапіся...

- А-а-а... дык ты так... пачакай жа, я цябе павярну...

Васька Шкетаў цягне Івана за нагу ад арбы. Ён і так бы падышоў да арбы, але як жа, хіба можа хто станавіцца Ваську на дарозе. Іван сапе, чырванее і, злаўчыўшыся, дае па шапцы Ваську. Апошні адразу кідае нагу, бо чуе, як нешта ліпкае і цякучае льецца за каўнер, льецца па твары, залівае шыю і вушы.

Іван на хвіліну слупянее ад перапалоху, потым заліваецца грамавым рогатам, і толькі бабы-фурманшчыцы, сашчарэпіўшы рукі, галосяць:

- А Божачка ж мой, забілі, бач, і мазгі пацяклі.

А «забіты» спрытна бяжыць да рэчкі, скідае шапку, старанна абмывае галаву і каўнер гімнасцёркі, потым доўга лае Івана:

- Пяхцер ты разанскі, елкі-палкі, і больш нічога, бач, усе яйкі пад шапкай пабіў, вось табе і дуля цяпер, а не яешня, пасмакуй цяпер трасцу з макам.