З людзьмi i сам-насам

У адной з кніг Святога Айца, перакладзеных Хрысцінай Лялько, у вялікім нарысе «Дар i Таямніца», цікавым аўтабіяграфічнасцю, хоць i крыху залішне стрыманай, мне было добра прачытаць, як папа згадвае i Войцеха, з яго малодшым братам Антонім, ix сумеснае паднявольнае мадзенне.

Апошні раз я быў у Варшаве ў лістападзе 1987-га, але мы не пабачыліся, бо Войцех некуды надаўжэй паехаў. Пазней я паслаў яму другое выданне перакладзенай мною з жонкай яго займальна-вясёлай аповесці-казкі «Прыгоды ў Цюцюрліетане», а ён праз нейкі час прыслаў працяг тых прыгодаў, пад назвай «На троне ў Блябоне», аповесці-казкі больш сатырычнай, але i слабейшай, i наогул не для дзяцей, так што я ўстрымаўся ад перакладу, пра што i напісаў аўтару па-сяброўску.

Больш мне як быццам i няма чаго сказаць, бо i ён пасля гістарычнага 1989-га замоўк у сваёй апале, i я не вельмі ведаў, што ды як пісаць... A гадоў праз чатыры прачытаў у польскай літаратурнай газеце, што Войцех Жукроўскі аказаўся, выступіў з таленавітай кнігай успамінаў, i гэта было мне прыемна. Добра было б, вядома ж, кнігу тую прачытаць, напісаць яе аўтару, атрымаць якое слова ад яго, хоць, дарэчы, заўсёды не надта ахвочага да ліставання. Niestety! — скажам па-польску, што азначае на жаль! З маўчаннем сваім ён не першы, i тут ёсць свой інтэрнацыянал, i я ў ім — не з лепшых.

I вось тым часам «Дзень задушны», свята памяці, газетная калонка з мноствам імёнаў людзей, што адышлі, а сярод ix — амаль зусім апошні з тых, каго я ў Польшчы ведаў бліжэй, з кім сябраваў.

* * *

Па-ўладнаму расчуленая ўсмешка задавальнення на паказе сілавых практыкаванняў спецназа. Каму такія галовы, што лбом з падскоку разбіваюць тры белыя цагліны, пакладзеныя адна на адну, патрэбны больш за тыя, што думаюць i да чагосьці дадумваюцца.

* * *

У добрай кнізе I. Б. Канапацкага i А. I. Смолкіна «Гісторыя i культура беларускіх татар» цікава было сустрэць i такое:

«Агульнавядома, што першае ўказанне, якое было дадзена ўсявышнім Алахам Прароку Мухамеду (Мір яму i міласць Усявышняга!), было вызначана адным словам — «Чытай».

У гэтым сэнсе i я даволі магаметанскі вернік.

* * *

Буйным планам на тэлеэкране адна граната, якую антычачэнскі ваяка браў з рукі ў руку, рэзка нагадала мне польскую франтавую зямлянку, у якой ix стаяла дзве скрыні, у адной «zaczepne», з гладкай паверхняй, у другой «obronne», з паверхняй насяканай, нібы яна ў шакаладных квадраціках.

Адчуўся, паўтарыўся той юначы жах пачатку другой сусветнай вайны...

* * *

Іду спакойна на зялёнае святло, пераходжу вуліцу, а з бакавое, за маім невідушчым вокам, на чырвонае святло шухнула перада мною «иномарка», як заўсёды, вельмі ж кудысьці спяшаючыся. Не славутыя, з песні, «четыре шага», a нейкі метр ад неваеннага канца яшчэ аднаго чалавека...

Страшна стала пазней, успомніўшы.

* * *

На першае прадвяснянае сонца худую каровіцу выпусцяць з халоднага ды гразкага хлява, а яна пастаіць, пастаіць, прыгрэецца i раптам смешна, бо недалужна, падбрыкне.

На вольна-пенсійным прыгрэве так час ад часу, зусім сур'ёзна падбрыкваюць «вершамі» не скажаш каб худыя акадэмікі, нават i навук дакладных.

* * *

Наша карэліцкая кніга «Памяць». Увечары зноў глядзеў яе, за другім заходам шукаючы i знаходзячы штосьці новае.

Так у раздзеле «Вернутыя імёны», які я, відаць, проста прапусціў гартаючы кнігу першы раз, знайшоў такое:

«Рап'евец Канстанцін Сцяпанавіч, н. у 1916 у в. Лыкавічы. Арыштаваны ў студзені 1939. Асуджаны ў маі 1939. Прыгавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў снежні 1966».

Было каму i плакаць па ім, i пра рэабілітацыю паклапаціцца. Той самы мой аднакласнік КосцяЛычык, пра якога я ў «дзевяноста пятым» пісаў, як ён, будучи польскім жаўнерам, у форме i з карабінам уцёк «у Саветы», а што з ім здарылася там (1937—1938!), я або чуў ды забыўся, або, хутчэй, i не чуў. Памылка толькі на год: «суд», пасля турмы i катаванняў, i расстрэл адбыліся ў 39-м. A ўсё гэта — у чатырох радках кніжнай калонкі...

Ёсць i яшчэ скупей. У раздзеле «Ахвяры фашысцкага тэрору»:

«Барысевіч Іван Гаўрылавіч.

Барысевіч Ірына Сафронаўна.

Яны расстраляны ў маі 194З у г. п. Мір».

Бацькі Цімы Ныгрыса (сямейная мянушка), дзядзька Іван (па бацьку я яго не ведаў) i цётка Ярына (так па-вясковаму), дачка пацешнага дзеда Цупрона Гаркавага (мянушка Мурын). Небагатыя хутаране на «кругліцы» поля паміж нашай, загорскай, пашай i сенакосамі. Там ix, дома, арыштавалі раніцай, а хату i ўсе будынкі падпалілі. Пагаворвалася пасля, а вясёлы, дасціпны Ціма, вярнуўшыся з Нямеччыны, даводзіў мне, што немцаў тады на ix «навялі свае сабакі», бо ён жа i праўда быў звязаны з партизанами У Нямеччыне гаравалі яны з Любай i дзіцем, дзяўчынкай. А старых акупантам выгадней было закапаць у Міры за бойняй, на месцы расстрэлаў.

Многа ў кнізе такога падобнага, пададзенага коратка i яшчэ карацей, i ўсё яно ў тых, да сцішнаты сумных пераліках у памяці могуць ажывіць толькі свае пра сваіх, мясцовыя пра мясцовых. Некалькі вёсак навокал тваёй, а перш за ўсё найжывей усё ў сваёй.

* * *

З-за паганай слізготы пошту 29-га прынеслі адзін раз, зусім пад вечар. Затое ж радасць якая — пісьмо ад Вацлава Жыдліцкага!.. На адной палавіне «раскладушкі» з панарамай начной Прагі віншаванне, на другой P. S., які хочацца запісаць:

«Дзякуй за ўспамін, за добрае слова. Яно, зараз сказанае такім сябрам, як Ты, асталося адзінае з усяго, што было. Бо ў ім, як у нейкім кодзе, усё пражытае... Вось, відаць, сіла мастацкага слова, літаратуры... Няхай Бог Цябе беражэ!»

Гэта — у адказ на мае спачуванне, жаль па яго мілай, слаўнай Марцэле. Не памятаю ўжо, як там даслоўна я, два з нечым месяцы таму назад, пісаў, аднак, аказваецца, як i трэба.

I ў яго віншаванні «з Новым годам i шчасцем», як i ў некаторых іншых сяброў, зноў пра канцы i пачаткі стагоддзяў ды тысячагоддзяў. А я гляджу на гэта ў нейкім ці не санлівым спакоі. Заўтрашнюю поўнач магу, чаго добрага, i праспаць, як пераезд у цёплым вагоне яшчэ адной дзяржаўнай граніцы.

А як гэта хораша — чэхам па-беларуску — сказана, што хочацца павярнуць i на яго, i на ўсіх добрых людзей:

Няхай нас Бог беражэ!

Дзве тысячы першы

З газеты «Rzeczpospolita» перакладаю пісьмо Жаромскага да незнаёмай панначкі.

«Пелягіі Маляхуўне

Налэнчуў, 2 жніўня 1918 г.

Паважаная Панна Пелягія Маляхуўна, вуліца Аградова ў Закапаным.

Пісьмо, адрасаванае Адаму Жаромскаму ў Налэнчове, a напісанае 25 ліпеня, я адкрыў таму, што з двух чалавек, якія да нядаўняга часу насілі гэтае прозвішча, я ўжо на гэтым свеце адзін. Мой сын Адам памёр тут 30 ліпеня, a Паніна пісьмо прыйшло назаўтра пасля яго пахавання. Шкада, што не раней. Можа, яно праясніла б вялікі перадсмяротны змрок i невыказны смутак промнем успаміну пра радасныя дні i мары маладосці. Адась жыццё закончыў у сне, у тры гадзіны раніцы — i сапраўды спачыў у Богу. Быў ён чысты, як сляза, i чысты пайшоў з гэтага свету.

Калі Пані мае да яго ў сваім сэрцы ўспамін прамінулай дружбы, прашу захаваць яго назаўсёды, бо ён варты гэтага.

Няма ўжо «Каханага Адася». Спіць у гэтай чароўнай налэнчоўскай зямлі, сярод палёў, поўных спелага збожжа, кветак, садавіны пад вялікімі дрэвамі, у ройным спеве птушак. Калі гэта праўда, што ён быў для Пані «Каханым Адасем», што я праз слёзы прачытаў у самым пачатку пісьма, прашу Бога, каб ён даў Табе на зямлі ўсялякага дабра.

Стэфан Жаромскі».

I мужнасць, i годнасць, i боль. I толькі адзін раз не «Панна», не «Пані», а горка бацькоўскае «Табе»...

Зноў падумалася сумна, што так я, відаць, i не змагу прачьггаць яго шматгадовы дзённік, толькі нядаўна выдадзены. А гаварылася, напісана было ў паведамленні, што гэта — яго найлепшы, найважнейшы твор, які так марудна ішоў да чытача. A пісьмы i яшчэ ідуць...