З людзьмi i сам-насам

Я лажуся таксама рана, каля дзесяці, то крыху «да», то «па». Бывае, i выцягну да пяці або шасці, а калі дык i ўзбуруся лішне зарана. Сёння, напрыклад, прачнуўся ў дзве гадзіны. I адразу з цытатай з таго Любінага «элементажа»:

Mała Zosia sobie śpi,

Coś się naszej Zosi śni,

Bo się Zosia we śnie śmieje...

He ўсё тут, відаць, у мяне дакладна, а яшчэ адзін радок ці, можа, больш ix i зусім не ажывае ў памяці. Затое жыве, весела расчульвае маю бяссонную старасць цудоўны ўсясветны вобраз —дзіця шчасліва смяецца праз сон.

Той гістарычны перыяд справядліва называецца акупацыяй, паняволеннем часткі нашай радзімы «панскай Польшчай», дзе былі i прыгнет, i беднасць, i асіміляцыя, i турмы для тых, хто супраць гэтага змагаўся, i яшчэ недарэчна страшнейшае — для тых, хто ўцякаў у «вольную, шчаслівую БССР»,— турма, Сібір, Курапаты...

Але ж было i проста жыццё i ў нас, у Заходняй. Праца, нягоды, спадзяванні, матчыны слёзы, маладое шчасце кахання...

I такія драбніцы, як папугай, што хоча сыру, як усяночная над Нёманам, як усмешка малое Зосі праз сон...

* * *

Кожны робіць сваё. Яліны стаяць цёмна-зялёнай тушчэчай, нібы знарок дзеля таго, каб на ix найвыразней выдзяляліся беленька-стракатыя, тонка-стромкія ствалы маладых бярозаў i таксама тонка-вынёслыя сосны, што не паэтамі прыдумана, a сапраўды меднаствольныя. A ўсё гэта ад сонца! Так i хочацца ўсклікнуць ад захаплення. Кожнай раніцы зноў маладое, яно ласкава, весела дыханула на лясную прыдарожную сцяну сваім невычэрпна магутным святлом, зрабіўшы як найбольш прыгожым, як найдзяціней радасным i гэты звычайны, просты закутак прыроды.

* * *

Тры дні таму назад прачнуўся апоўначы ад жахлівага сну. Мне трэба было выканаць загад: паставіць міну ў аўтобусе, дзе i жанчыны, i дзеці, i той, якога абавязкова, пад карай смерці абавязкова трэба знішчыць. Я так заблытаўся ў сваім партызанстве i чалавечнасці, што засталося толькі горка, балюча прачнуцца. I супакоіцца ў радасці, што гэта сон.

I тут не абышлося без кніжнага. Якраз чытаю Базэна, «Зялёны храм»:

«У меня нет кроликов, нет голубей, нет кур, ведь их нужно было бы убивать...»

I ад гэтага мірнага, свабоднага вегетарыянства ў настаўніка-пенсіянера, старога француза, мне прыгадалася сваё.

* * *

Выслухаўшы яго красамоўнае ды знішчальнае асуджэнне кагосьці з іхніх агульных знаёмых ці нават сяброў, той, хто слухаў, мог бы, меў бы права сказаць пасля паўзы, а то i адразу:

— Ну, а цяпер з такой самай адкрытасцю давай i пра сябе самога.

* * *

Даўні знаёмы, пра якога я даўно не чуў, аказваецца, знайшоў шчаслівае прымяненне свайму, як камусьці здавалася, дзівацтву — самастойнаму вывучэнню фінскай мовы: працуе сабе ў Хельсінках перакладчыкам. Выступаў па радыё «Свабода», талкова расказваў землякам, як там выглядае справа з заработками I проста прыемна было пачуць яго, што помніцца чалавекам не толькі талковым, але i вясёлым, i прымавачку ёмкую пачуў, яўрэйскую: «Колькі ні пi — усё роўна рускім не будзеш!..»

* * *

Палітычна моднай даўгавата ўжо трымаецца Адамовічава «Вандэя», a літаратурна прыдатнае «сена на асфальце» слушна лічыцца за Стральцовым. Калі Алесь мог сказануць гэта ў дыскусійным запале, дык Міхась, відаць, i не думаў, што такое просценькае стане вобразна крылатым.

А ёсць жа тут, у абодвух выпадках, i трохі таго, хто першы сказаў «э».

* * *

Учытаўся ўчора ў трэці том «Беларускіх народных прыкметаў i павер'яў».

Шукаючы спосабу на хваробы, сяляне, ад беднасці не ведаючы медыцыны, фантазіравалі на ўсе лады, з чаго цяпер, здалёк, можна часам i пасмяяцца, а то i здрыгануцца ад дзікасці, агіднасці некаторых спосабаў паратунку. А ix — процьма. Але ж i паэзіі колькі! Вобразнасць, моўныя залацінкі.

«Убачыўшы першы раз увесну бусла, дзікага гуся або жарабя, кажуць: «На ціхае лета, на буйнае жыта, а нам на добрае здароўе!» Ажно ўспомнілася запарожскае, пад бандуру: «На ясні зорі, на тыхы воды...»

Голую ведзьму засталі ў жыце — робіць заламку. Гукнулі, спалохалі — кіне заламку ды як «суне на ўцекача, дык толькі цыцкі лёпаюць».

«Зязюля, кукуючы, заікнецца». «А так яны (грошы) дзын — i прападуць». «У нашых даўнейшых людзей было веранне, што хваробы...» «Вада ў рэчцы бяжыць, бяжыць дый задрэмлецца». Ну, вядома ж, i іншае, больш.

* * *

Нашы вясёлыя тосты.

Экалагічны: «Няхай жыве беларуская птушка бацян!» Так уздымаў свой партызанскі самагон віцебскі рагатун Пятро, знатны мінёр-падрыўнік.

Сацыяльны: «Няхай жыве рабы вол, якога мы купілі ўсім калгасам!» Таксама Пятрова.

Паэтычны (як па Коласу): «Няхай будзе добра ў нашым кутку!» Чуў у Наваградчыне, ад шафёра грузавіка.

Медыцынскі: «Няхай жа пройдзе наскрозь!» Таксама з Наваградчыны.

Сексуальны: «Няхай жыве... (абавязковая паўзачка)... хто з кім хоча!»

Быў i такі, можна сказаць, фальклорны: «Шануючы вас, дарагія жанчынкі, так бы, здаецца, i паганяў каторую вакол хаты, як сваю! Так жа ў прадзедаў нашых было. Хай жа вам лёгка ўцякаецца!»

* * *

Каля студні — выварка з вадою. Сухмень штодня, штоночы такая, што жабы скачуць у тую высакаватую пасудзіну, шукаючы паратунку. Тры раніцы выплёхваў ix з вываркі, ужо i разгірачаных ад холаду. Уратаваная, яшчэ i пасядзіць у траве, адыходзячы.

Потым пашэнціла ўбачыць, як адна сядзела на краечку вываркі, задаволена адпачываючы. А праз дзень — зноў такая ж, можа, i тая самая, на тым самым краечку.

Трэба ж дадумацца. З бяды.

* * *

У нашу вёску з далейшай да сваякоў пагасцяваць прыходзіў на дзён колькі хлопец, які хораша спяваў. На пашы мы прасілі яго паспяваць, i ён ахвотна выводзіў сваім салодкім голасам такое дарослае: «Какія воласы валністы, валнуюць сэрца, грудзь маю...» Уяўляю самога сябе, сябрукоў ды сябровачак, як мы сядзім на траве, заслуханыя... Каб жа такое фота ўбачыць цяпер!.. Ён мне, той хлопец, Данчыка нагадаў. Па голасе.

* * *

Прыемна чытаць пра тое, што памятаецца з маленства:

як вялікія зялёныя конікі скусвалі нам, пастушкам, бародаўкі на руках;

як маці прысмальвала мне грамнічнай свечкай па трошкі валасоў над вушамі, над лобам i на патыліцы, каб не баяўся грому, пярэпалаху;

як мы ад усіх пастушыных раненняў лячыліся аднолькава, сваімі цёплымі сцакамі, што так прыемна бачыць надрукаваным у навуковых запісах маэстра Сержпутоўскага.

* * *

«А навошта мне твой смурод?!» У адказ на вельмі шчырую споведзь. A ў падтэксце: i свайго хапае. «Давай лепш весялейшае!»

Тут тое, што чыталася калісьці ў Талстога: «Личное хорошо, когда оно полно жизни и страсти».

Гэта яшчэ i ад нядаўніх думак пра такую ці не такую, поўную ці асцярожную шчырасць у дзённіку. Які — хоцькі-няхоцькі — не толькі ж для сябе самога, тым больш што ты i друкуеш яго, хай сабе i не ўсё.

* * *

«Калі жонцы ў цяжу сніцца зайчык, то сын будзе». Таксама сына абяцаюць сном пра ix жарабец, арол, бусел, дзяцел, сокал, шчупак. Скупей чамусьці з прадказваннем дачок: калі прысніцца качка, птушка маленька, рыбка маленечка...

Усё гэта ў Федароўскага. Толькі ў адным выпадку сам складальнік ды каментатар кнігі «Зямная дарога ў вырай» Уладзімір Васілевіч падае запісанае на Капыльшчыне: «Рыба ў сне — будзе байструк».

A імя пана Міхала Федароўскага, бачачы, дый вельмі часта, пад запісамі на розныя тэмы, нагадвае мне Мацея Канановіча, тое з ix сямейнай гісторыі, што бацькі яго сябравалі ca славутым фалькларыстам. У«Крыніцы» — 50, хочацца сказаць: у нумары Федзі Янкоўскага, Валодзя Калеснік, успамінаючы Федзю, не абмінуў Канановіча добрым словам, назваўшы Мацея не толькі польскім пісьменнікам ды перакладчыкам беларускай паэзіі i прозы, але i чалавекам «таварыскім i мілым». Ад Валодзі, хутчэй стрыманага ў ацэнках, не схільнага да «сентыментальнічання», пачуць гэтае «мілым»,— ужо здалёк, не ў рукапісным, як было ў мяне ў першым чытанні, a ў друкаваным тэксце,— было неяк па-асабліваму прыемна.