З людзьмi i сам-насам

Блаславёная краса маленства, у якой ты сёння жахлівай небяспецы!..

* * *

На вечары я выступаў. Падаравалі вялікую ружу i маленькую кніжыцу вершаў Мікалая Рэрыха з загадкавай назвай «Цветы Мории». Дома гэтай «Мории» ў слоўніках не знайшоў. I смаку ў вершах, калі зусім па шчырасці, не асабліва дабраў. Найлепшьт — «Наш путь», зноў жа пра чысціню ды хараство маленства, якое не трэба, не можна абражаць. А далей, у іншым вершы, пад назвай «Я сохраню», надоўга спыніў увагу радок:

Мысли я погружу в тишину.

Двухтысячны

Проста бутэлька, невядома, ад чаго. Яе, глядзі ты, яшчэ i не адмыеш. А то i з пашкоджаным рыльцам, на пункце не прымуць. Нехта шпурнуў яе понізам або i плазам пакаціў па лёдзе так удала, што ад рачнога берага яна не блізка... А можа, i добрая, што тут здалёк здагадвацца, трэба зірнуць.

Трэба дык трэба. Пайшоў. Адзін дагэтуль на паркавай дарожцы. I праваліўся, крыху не дайшоўшы да знаходкі, ужо на даволі глыбокім. Аднак, на шчасце, дзірка-палонка ў даўнавата адліжным лёдзе аказалася круглай, толькі каб шухнуць туды старчма. А ён паспеў яшчэ распасцерці рукі, затрымаўся над лёдам галавой i плячыма. I дзіка закрычаў. Стараваты пенсіянер, а можа, i бомж які, каму таксама ж хочацца жыць.

Той, што падбег яго ратаваць, маладзейшы, здагадаўся абламаць нізка навіслую галіну дрэва, але на лёдзе яна аказалася закароткай, не даставала да крыкуна, i выратавальнік, прыгнуўшыся, асцярожна пасунуўся нагамі раз, яшчэ i яшчэ раз наперад, падсоўваючы туды найпершае, найтанчэйшае голле... Ды ўсё ж i ён праваліўся. На шчасце — не на глыбокім.

Над берагам гарадской ракі, над правым, яшчэ аснежаным адхонам — вышэй праходзіць аднабокая вуліца з паднебнай, з парку гледзячы, градою шматпавярховых дамоў. Яшчэ раз падкрэслю словы на шчасце,— праз адно з безлічы вокан, што зверху глядзелі на раку i парк, нехта «спасены», як сказала б мая маці, заўважыў тапелыдаў, пазваніў у «хуткую дапамогу», яшчэ лепш — пажарнікам.

Мокрых, азяблых, смяротна перапалоханых выцягнулі на бераг (пажарнікі), узялі ў цяпло спецыяльнай машыны (медыкі) i памчалі туды, дзе ратуюць далей.

...Людзі, якіх тым часам паспела крыху сабрацца, спакваля, гамонячы, разышліся.

Не зусім. Бо калі я стомлена дайшоў сюды i прысеў на падсохлай за сонечна-ветраны дзень выгоднай лаўцы са спінкай, на другім баку асфальтаванай алейкі, бліжэй да ракі, яшчэ стаялі дзве пажылыя жанчыны, трэба думаць, не ўсё дагаварыўшы. Потым адна з ix развіталася i пайшла ў свой бок, а другая накіравалася да мяне.

— Не прастудзіцеся, яна ж халодная,— сказала пра лаўку, нібы замест прывітання. I расказала, зусім незнаемая, пра ўсё здарэнне. Нават прапанавала перайсці туды, дзе яны толькі што стаялі, i паглядзець уніз, на лёд.

Дзве нястрашныя зводдаль палонкі, ужо зацягнутыя лядовай крошкай. Тая галіна, што аказалася закароткай. А так — праплешыны шэрага, наздраватага лёду, a бліжэй да стрыжня — адкрытая вада без толку i патрэбы развяснелай у пачатку лютага ракі.

Пустой бутэлькі на лёдзе не было,— думай што хочаш...

Яшчэ слухаючы гаманкую жанчыну, падумалася: а што каб гэта я нагадзіўся на першага крыкуна раней за таго, што з галінай, каб гэта мне, амаль бездапаможна цяжкаму ў доўгім кажусе з непаслухмянымі нагамі, з ходу прыйшлося выбіраць паміж ганьбай страху, «разумнага разліку» i адчаем абавязку?..

* * *

Кожны дзень хацелася б пачынаць, як малітвай, нейкай добрай справай, патрэбнай працай. А я апошнім часам, ды ўжо й даўнавата, толькі чытаю. Добра, што хоць сапраўднае (Бунін, Талстой) або патрэбнае (чацвёрты том Федароўскага, слоўнік Ластоўскага), пацяшаючы сябе тым, што хоць абы-чаго ды абы-як не пішу, шануючы свой, нялёгка набыты, узровень.

* * *

У маім цяперашнім, як бы сонным існаванні прыходзіць i такая думка, такія думкі, бо неаднойчы:

Ёсць нешта, што я павінен зрабіць, а не раблю, i прыйдзе той час, калі ўбачу, што іменна павінен быў зрабіць, а не зрабіў!..

* * *

Чалавек жыве, жыве, а потым памірае, як быццам i не падумаўшы, што гэта ж — назаўсёды.

* * *

Я i раней быў не занадта прыткі абараняць свае творы ад крытычных нападкаў у друку, у чытацкіх пісьмах i ў вусных або ў ананімна-запісачных пытаннях на літаратурных сустрэчах. Тым больш цяпер, калі ўжо я даўно бацька i даўнавата дзед, не толькі па-сямейнаму, але i ў літаратуры. I ў гэтым не толькі старэчая абыякавасць, але i нармальная стома ды адпаведнае справе жыцця рашэнне — няхай яны, мае кнігі, i далей абараняюцца самі.

* * *

I на гэтай сустрэчы — на юбілеі сям'і Рэрыхаў — да мяне звярнуліся з мікрафоннай просьбай — расказачь, пра што буду гаварыць у сваім выступленні. Тэлевізійнікі нашы, якім гэта зручней, чым крышку пазней запісаць выступление, якое ў мяне не на паперцы, a ў памяці, да якога я рыхтаваўся ў думках, каб сказаць сваё адзін раз.

I гэта ўжо не ўпершыню, такая іхняя «прафесійнасць», i кожны раз яно абурае.

* * *

I день іде, i ніч іде.

I голову схопівші в рукі,

Дивуешся, чому не йде

Апостол правды i науки!

Так мог, за чатыры месяцы да смерці, пісаць палымяны пакутнік Шаўчэнка.

Лягчэй было б яму сёння,— падумалася, зноў прачытаўшы ў газеце пра з'яўленне ў нас яшчэ аднаго апостала. Не праўды, не навукі, a нацыі, што, відаць, яшчэ вышэй.

* * *

Бунін у сваім «Освобождении Толстого»: «Политика, говорил Гете, никогда не может быть делом поэзии».

Мог ли быть политиком великий поэт Толстой, душа, с детства жившая стремлением к «важнейшему»?..»

Не смейцеся, я прымерваюся не да вялікіх, а да справы паэзіі, найважнейшага.

...У Буніна, пасля Талстога, перайшоў на Чэхава. А там i тое, дзе нельга не засмяяцца:

«Есть большие собаки и есть маленькие собаки, но маленькие не должны смущаться существованием больших: все обязаны лаять — и лаять тем голосом, каким Господь Бог дал».

* * *

Прачынаўся рэдка i ўсё блытаўся то ў сне, то ў яве з гэтым i зусім не i n мм тэкстам, нібы маім i не маім, сам бачачы ўсё нібы збоку... Цягіер без чвэрткі пяць, i ўжо надаўжэй не засну. Толькі лягчэй, зноў жа то ў сне, то не ў сне блытаючыся ў тым дзесятку сшыткавых старонак, якія я, устаўшы, буду перадрукоўваць...

I не смешна мне гэта, i нібы зноў жа збоку бачыцца далейшае старэнне, без панікі i без завышаных прэтэнзіяў успомніўшы славутае: «Не мешайте. Павлов работает».

* * *

У аповесці Барыса Зайцава «Голубая звезда» каторы ўжо раз называецца Звянігарад, у якім я ніколі не быў. Успамінаецца спалучэнне «звянігарадскія салаўі», якіх калісыді, больш за трыццаць гадоў таму назад, слухаў з пласцінкі «Голоса птиц в природе». Але раней за тых, i сапраўды цудоўных, салаўёў успомніўся наш загорскі дзядзька Арсень Коцік (кіслагубы Авос у «Ніжніх Байдунах»), які ў тым Звянігарадзе быў салдатам, ці пры цару яшчэ, ці па летняй мабілізацыі 1944 года, пра што мне — таксама ўжо даўно хваліўся ў вёсцы, а яно вось i прыдалося. Як быццам у гэтым ёсць нейкі большы сэнс. А то i проста таму, што назва хораша гучыць, нібы нават узвышана.

...А ў Зайцава далей:

«Старый, маленький город. Красивый издали, беспорядочный, растущий как Бог на душу положит; освященный древнею, благочестивою культурой».

Ён у яго ў аповесці ўвесь час прыгожы толькі здалёк. А для мяне — з адлегласці яшчэ большай.

* * *