Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Гэта — за трынаццаць гадоў да «отпущения». А яшчэ на чатыры раней, у канды аднаго з пісьмаў:

«Не забывайце! (I калі сціхну... назаўсёды.)»

Нібыта не забываем. I пачынаем прыпамінаць. Самі. I маладзейшым.

1990-1991

НЯСМЕШНЫ ГОГАЛЬ

Шчасце — смяяцца над яго старонкамі я спазнаў вельмі рана, толькі-толькі навучыўшыся чытаць. Пісаць пра тое смешнае пачаў ледзь што не ў самых першых празаічных спробах.

«Смяяцца», «смешнае»... Пра непаўторна жыццярадасны, назаўсёды свежы гумар Гогаля гаварыць такімі словамі няёмка — з-за ix убогай прыблізнасці. На гэты раз я i не буду шукаць больш адпаведных слоў, бо гаварыць хачу пра Гогаля іншага, які хвалюе мяне таксама вельмі даўно.

Яму было дваццаць адзін — дваццаць два, калі ён пісаў «Сарочынскі кірмаш». А мне здаецца, нават нібы помніцца, хоць i невыразна, але шчасліва, што надрыўна, шчымліва журботнае заканчэнне гэтай сонечнай аповесці я адчуў яшчэ пастушком.

Асцярожна папешчу яго, той цудоўны акорд, родным словам.

Спачатку набліжэнне, падыход: «Гром, рогат, песні чуліся цішэй ды цішэй. Смычок паміраў, слабеючы i трацячы няясныя гукі ў пустаце паветра. Яшчэ аднекуль чулася тупаценне, штосьці падобнае на рокат мора, i хутка ўсё стала пуста i глуха».

Тады музычная паўза, як перадых, каб з новай сілай выказаць найважнейшае:

«А ці не так i радасць, цудоўная i няпэўная госця, адлятае ад нас, i дарэмна самотны гук думае выказаць весялосць? Ва ўласным водгуллі чуе ўжо ён сум i пустэчу i дзіка ўслухоўваецца ў тое рэха. A ці не так вясёлыя сябры бурнага ды вольнага юнацтва, кожны сабе, адзін за адным, разыходзяцца па свеце i пакідаюць, нарэшце, ix даўняга брата? Сумна пакінутаму! I цяжка, журботна гады на сэрцы, i няма чым яму памагчы».

Якія тут знойдзеш словы, каб як след перадаць гэты высокі, глыбінны сум? Асабліва ў падкрэсленым мною. Ці не ад гэтага суму пачынаецца ён, той украінска-рускі Гогаль, што вельмі нялёгкі для пераносу на іншую моўную глебу. які так нямала траціць ад перакладу? Праўда, пра гэта я больш чытаў, а сам, на жаль, магу меркаваць па перакладах толькі нашых i польскіх, аднак пэўнае права так меркаваць ёсць i ў мяне.

«Яшчэ пастушком...» Думаў, думаў i дадумаўся, успомніў. У чарнавіку сваёй «Граніцы» знайшоў такое:

«Валька канчаў «Сарочынскую ярмарку». Дачытаў, адвёў рукою каласок ад шчакі i азірнуўся. Азірнуўся i ахнуў: іхнія каровы выпрасталіся на пашы адна за адной, як вагоны, а за імі ішоў Паўлік і, пэўна ж, смяяўся з «чытакі».

Валька пусціўся ўдагон, да сэрца тулячы кнігу. Ён бег спачатку па вузкай мяжы, абмінаючы калючыя кусты расцвіўшай шыпшыны, а потым па голай, як бубен, пашы, пастукваючы па выпражаным грудзе карэлымі пяткамі. A ў душы яго свяціла гарачае ўкраінскае сонца, задаволена пакрэхтвалі падмазаныя салам колы, ні крышачку не варушыліся раскошныя, як сонца, сланечнікі i тэнарам рыдала скрыпка. А з рыданнямі яе неразлучна, бясконца шчасліва хапалі за сэрца заключныя словы аповесці: «I цяжка, i сумна робіцца сэрцу^і няма чым яму памагчы...»

Пісаў я гэта ў канцы сорак сёмага года, i было яно не толькі ўспамінам перажытага, але i ўспамінам пра адно з самых першых апавяданняў, якое не захавалася, толькі пакінула ў памяці той запаветны плач i словы «няма чым яму памагчы».

У першай, часопіснай i кніжнай, публікацыі «Граніцы» ў сорак дзевятым годзе гэта ішло, a ўжо ў чатырохтомніку i пяцітомніку, дзе незакончаны раман, відаць, у апошняй ужо рэдакцыі, друкуецца як раздзелы з яго, я — дзеля кампазіцыйнай строгасці — апусціў гэтае «адхіленне»: пра тое, што іменна чытаў малы пастух. I цяпер цытую па чарнавіку. Праз сорак з гакам гадоў i прыемна, i сумна гэта — свежым вокам, здалёк зірнуць на тое, што калісьці рабіў, нейкім чынам паглядзець i на самога сябе колішняга. I з сумам, нават крыху па-старэчы расчулена думаецца: няўжо гэта, чаму аддадзена столькі сэрца i працы, ні на што больш не патрэбна, як на ляжанне ў архіве дома, а потым дзе-небудзь яшчэ? Няўжо гэта толькі вучоба? I няўжо з цябе мала гэтага? А што, як i з усёй той вучобы ды выйдзе няўдача, як у мяне з раманам?..

Але гэта ўжо зноў «адхіленне».

Задоўга да часу, калі i мне давялося самому адчуць цяжар трывожнай разлукі з родным кутком i найраднейшай істотай, я перажыў гэта ў малечай самоце над кнігай, чытаючы заканчэнне першага раздзела «Тараса Бульбы». Уражанне — зноў жа на ўсё жыццё. Далека было мне тады да сыноўніх дарослых пачуццяў, яшчэ далей да пачуццяў бацькоўскіх. Але матчына гора я адчуваў, відаць, дзякуючы той чысціні, з якою мы пачынаем свой шлях. Вось перачытваю тыя старонкі i зноў хвалююся, ужо i ўспамінаючы тое маё, такое даўняе, уражанне, на яго памнажаючы вопыт i стому старасці. «Адна бедная маці не спала...» Яна незабыўная — тая бяссонная ноч на двары, над сынамі, што завіталі пасля разлукі на адзін толькі дзень, што спяць бесклапотным сном маладосці, каб зноў пайсці ў разлуку, цяпер ужо не ў семінарскую бурсу, а на Запарожскую Сеч, не проста ў матчын сум i чаканне, а ў яе трывогу, жах i боль як найгоршага прадчування. Потым, уранні, пасля развітання, — яшчэ адзін, яшчэ апошні парыў, калі яна «з неўразумелай сілай спыніла каня i абняла аднаго з сыноў з нейкай вар'яцкай, непрытомнай гарачнасцю; яе зноў павялі». Яе павялі, а я, малы, зарумзаны чытач, пераходжу да суму сыноўняга, які мне ўсё-такі бліжэйшы, хоць яшчэ i далёкі. I я зноў паўтараю яго — больш як праз цэлую палавіну стагоддзя:

«Вось ужо адзін толькі шост над калодзежам з прывязаным зверху колам ад воза самотна тырчыць у небе; ужо раўніна, якую яны праехалі, здалёк стала гарою i ўсё сабою закрыла. — Бывайце i маленства, i гульні, i ўсё, i ўсё!»

Выпісваючы гэта ў сваім перакладзе, я думаў пра тое, што аўтар, i мой змалку любімы Мікалай Васільевіч, пісаў гэтую аповесць, ці не найбольш працаёмкую з усіх яго твораў, ва ўзросце дваццаць шэсць — трыццаць адзін, але многае за гэтыя гады сталення шмат разоў перапісаўшы, сцэну ад'езду Бульбы з Бульбэнкамі на Сеч пакінуў у першым варыянце. I ў гэтым бачыцца мне трываласць самага істотнага, трапнасць падачы яго ў найбольш адпаведны момант адчування. I хіба таму яна, тая мясціна ў аповесці, хвалюе мяне з найбольшай сілай, прайшоўшы ўсе праверкі часам i вопытам.

Цяпер — пра патрэбнае ў «Шынялі».

У наш суровы, бездухоўны час такое адчуванне зусім нядаўна лічылася, a кім i лічыцца сентыментальнасцю, закансерваванай у класіцы на ўспамін пра беззваротна мінулае. А сёння, у чэрвені восемдзесят восьмага, у мнагаслоўі перабудовы яно — яшчэ ўсё трывожна: a ці надоўга? — называецца то гуманізмам, чалавечнасцю, то ажыўленым рэлігійна-паэтычным словам міласэрнасць. Тое, што слабасць i сіла адразу, тое, што ў тайніках душы ад самага пачатку тоіцца побач з найзапаветнейшым словам, якое прачынаецца i выходзіць на вусны ў апошні момант адчайнай мужнасці, перадсмяротнага жаху, у невыносных пакутах i ў паніжэнні, — першае i апошняе чалавечае слова...

Як празаічна гэта, нібы звычайна:

«Толькі калі ўжо зусім невыносны быў жарт, калі штурхалі яго пад руку, перашкаджаючы займацца сваёю справай, ён гаварыў: «Не чапайце мяне, завошта вы мяне крыўдзіце?»

I тады ўжо непаўторна гогалеўскі па сваёй прастаце i змястоўнасці ўзлёт туды, адкуль ідзе наша галоўнае:

«I доўга потым, у самыя вясёлыя хвіліны, яму ўяўляўся нізенькі чыноўнік з лысінкай на лобе, ca сваімі праніклівымі словамі: «Не чапайце мяне, завошта вы мяне крыўдзіце?» — i ў гэтых праніклівых словах звінелі іншыя словы: «Я брат твой». I закрываў сябе рукою бедны малады чалавек, i шмат разоў скаланаўся ён пасля на сваім вяку, калі бачыў, як многа ў чалавеку бесчалавечнасці...»

З гэтага «Шыняля» нам бы як найдалей i вырастаць, i расці!..

I апошняе, што з «Запісак вар'ята».

Артыст быў не тое каб вельмі таленавіты, i чалавек ён, казалі, не надта цікавы, а я яму ўдзячны вось ужо трыццаць шэсць гадоў. На стагоддзі з дня смерці Гогаля ён вынес на людзі тое, што хвалявала мяне зноў жа ў маленстве, вынес на сцэну адтуль, з надкніжнай адзіноты, ад сутыкнення дзіцячай чысціні i велічы слова, якое — як зорнае неба, што над табою, калі ты адзін у дарозе, ідзеш i спыняешся, i глядзіш...