Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

1987

КАНЬЯК

Пра аднаго з маіх добрых знаёмых у скупой энцыклапедычнай нататцы значыцца: «Яўрэйскі i рускі сав. пісьменнік». Пра другога, значна старэйшага, сказана дакладней: «Яўрэйскі сав. пісьменнік... Пісаў на яўр. i руск. мовах».

Кажуць, што кошцы смех, а мышцы слёзы. Я не быў у той час ні мышкай, ні кошкай, я не надта каб разумеў, чаму i навошта так адбывалася. «Той час» — канец саракавых гадоў, калі некаторыя нашы яўрэйскія таварышы па прафесіі вымушаны былі перайсці з роднай мовы на рускую. Такога загаду ім не было, проста — ох, як няпроста! — не стала дзе друкавацца, не стала свайго чытача. Гавару пра некаторых, а не пра ўсіх таму, што іншыя, з найбольш таленавітых, або апынуліся там, дзе не пішуць, а сёй-той, хоць i дома, a зусім прымоўк, як аказалася, да лепшага часу, які i наступіў у палавіне пяцідзесятых гадоў.

Маладзейшы з маіх добрых знаёмых, з каго я пачаў, гэта яўрэйскі паэт, а потым рускі празаік Рэлес. Павольны, удумлівы Гірш, з адчуваннем гумару, ён мне прыемна нагадваў тых местачковых яўрэйскіх хлапчукоў i дзецюкоў, якіх я блізка ведаў са школьных i пасляшкольных гадоў у сваім старадаўнім Турцы. Дарэчы, Грыша быў мне сяды-тады патрэбны як кансультант, для праверкі таго, што я памятаў i сам. Гэта — у аповесцях «Ніжнія Байдуны» i «Золак, убачаны здалёк», там, дзе гаворка i пра яўрэяў, удзельнікаў i нашага вяскова-местачковага інтэрнацыянала. Калі мы з Гіршам пазнаёміліся, яго паэзіі на роднай мове я не ведаў. i Чытаць па-яўрэйску не ўмею. Значна пазней, скажам, калі ён чытаў свае вершы на вечары памяці, Шолам-Алейхема, я — на слых, праз пэўнае веданне нямецкай са школы i з палону, i па малеча-юнацкай памяці сябравання з яўрэйскімі аднагодкамі — сяк-так разумеў яго ідыш, адчуваў там паэзію. З рускай прозай яго я знаёмы па кнігах, нават па рукапісах, якія ён даваў мне «на арбітраж», калі нешта туга ішло ў часопіснай ці выдавецкай рэдакцыі. Руская мова яго, што мне сказаць яму шчыра было цяжкавата, нагадвала прыблізны пераклад. : Чытаеш i возьме ды ўспомніцца першы Гіршаў прыход у «Вожык», з першым рускім фельетонам, з першай фразай у тым фельетоне: «Любовь Иванович сидел задумавшись...» Ад майго веселастрыманага недаўмення ціхманы Гірш тады збянтэжыўся i заўвагу прыняў без усякага гумару...

Лягчэйшым у аптымізме (а куды ж дзявацца!) быў той другі пісьменнік, які пісаў «на яўр. i руск. мовах», нашмат старэйшы за Гірша i мяне, нярослы i рухавы Цодзік Даўгапольскі. Смешнага ў яго рускай мове было значна больш, чым у Рэлеса, i заўвагі мае ён прымаў як нейкае адкрыццё, ледзь не радасна, з нязменным «ну» ў належнай інтанацыі.

— Цодзік Львовіч, вы ў сваёй аповесці напісалі, што «колхозник убил кабана и закоптил все четыре окорока».

— Ну.

— А у кабана окорока только два.

— А еще два?

— Это лопатки.

— Ну?!

I нічога пра тое, што ў выдавецтве павінны былі б i заўважыць, рэдактары або карэктар, — чатыры там ці толькі два кумпякі.

Старому было ўжо добра за семдзесят, а жартаваць ён любіў па-маладому. I зноў жа трэба прыводзіць яго гутарку ў той рускай мове, з якою яму было як быццам зусім свабодна i легка.

— Умер Нохим. Ента пошла потом на его могилу. Стала плакать: «Уй, Нохим, Нохим, ты оставил меня, ты оставил детей!..» А уже, вы понимаете, была весна, и на кладбище много деревья, и на деревьев пела эта самая птичка, которая говорит «ку-ку». Кукавка, о! А на могиле Нохима уже выросла травка, и эта травка была уже высокая, и она, вы понимаете, пошевелила у Енты под колено. И она уже не плачет — она уже с улыбкой, и она говорит: «Уй, Нохим, Нохим, и ты еще не забыл свои старые шуток!..»

Ён быў дапытлівы, прыязна гаваркі, даверлівы. Неяк зімой, у Доме творчасці «Каралішчавічы», здарыўся мне выходны дзень. Калі не пішацца, нешта «зацялося», але не хочацца i ныць, бо ёсць i выхад са становішча — добрая кніга. У мяне ў той дзень быў толькі што атрыманы па падпісцы том горкаўскай перапіскі. З ім я, пасля снедання i праходкі па светлым, аснежаным лесе, прысеў у холе на другім паверсе, у сонцы i спакойнай адзіноце. У іншых пакоях таварышам працавалася, i ў доме была цішыня. Аднак не доўга я тым снакоем цешыўся. Цодзіку Львовічу сёння, відаць, таксама не працавалася. Ён выйшаў са свайго пакоя, пастаяў, гледзячы на мяне (я гэта толькі адчуваў, не хочучы адрываццца ад светлай старонкі), а тады пачаў хадзіць па дывановай дарожцы — ад лесвіцы да балконных дзвярэй, праз шыбы якіх у хол лілося сонца i віднеліся прыснежана-зялёныя верхавіны соснаў. Аднак цяргілівасці на такую раскошную маўклівасць у Цодзіка Львовіча хапіла ненадоўга. Ён спыніўся каля мяне з пытаннем:

— Скажите, откуда вы родом?

Чытанне — чытаннем, але ж i павага да старасці трэба таксама.

— Вы ведаеце такі гарадок — Мір?

— Ну.

— Дык вось я з вёскі каля гэтага Міра.

Стары надаўся па сваёй дарожцы ад мяне

далей: Там, каля спуску лесвіцы ўніз, павярнуўся, зноў падышоў.

— Скажите, а вы знали, что в этом Мир был ешибот, еще лучше по-нашему — ёшиве?

— Ведаў, чаму ж не.

Пайшоў. Спыніўся зноў.

— Скажите, а где вы тогда работали?

Цікаўнасць пачынала ўжо напрыкраць. Але i

смяшок абудзіўся ў душы.

— Якраз у тым ешыбоце.

— Ну?!

Здзіўлбнне проста радаснае. А я кажу далей:

— Мы называлі яго духоўнай акадэміяй. I студэнты былі з усіх краін свету, i Чалавек з восемсот. Людзі вясковыя называлі ix проста падрабінкамі.

Стары зноў топ-топ. Паўза трохі даўжэйшая. Спыніўся.

— Скажите, а что вы там преподавали?

Мой патаемны смяшок вядзе ману далей.

— Вышэйшую матэматыку.

— Ну?

— А чаму «ну»? Трэба ж было працаваць.

Пасля наступнай тупатлівай паўзы — далей-

шая распрацоўка тэмы.

— Скажите, а как же вы были преподаватель, вы что — знаете нашего языка?

— Я ж вам казаў, што там былі студэнты з многіх краін, вучыліся на розных мовах. Я выкладаў па-польску, польскім яўрэям.

На гэты раз стары, дзякуй яму, хадзіў, маўчаў даўжэй. А потым зноў спыніўся, з рукамі за сабой, з вялікім, як у вясёлага гнома, носам, неяк нават горда вытыркнутым наперад, i закончыў наш дыялог, бадай, найвышэйшай ацэнкай, ужо без «ну» i «скажите»:

— Вы знаете что? Вы совершенно иначе предстали в моих глазах!..

Не ведаю, да канца нашага з ім сужыцця не ўведаў: паверыў ён мне ці не, сказаў яму хтонебудзь ці не, што з майго боку гэта... от сабе бяскрыўдная містыфікацыя, каб весялей было. Калі i так, дык ён, i сам чалавек вясёлы, зразумеў гэта i не пакрыўдзіўся.

Апошняя наша сустрэча была для мяне зусім нечаканай. Улетку пяцьдзесят дзевятага года, у Ленінградзе. Я не ведаў перад гэтым, i даўгавата, дзе Цодзік Львовіч i што з ім, i здзівіўся, калі наш магілёўскі ленінградзец Павел Кабзарэўскі, чалавек энергічны i дабрадушны, сказаў, што сёння нам абавязкова трэба зайсці да Даўгапольскага — з ім ужо, можна сказаць, зусім дрэнна.

Нам адчыніла незнаемая мне жанчына, з проседдзю, у сціпла дагледжанай статнасці. Дзіўна было ад думкі, што яна — дачка маленькага, шчуплага, пацешна-вясёлага Цоціка Львовіча. А гаварыла ціха, засмучана, бо як медык ведала ўсё. Але сказала, што ён будзе рады. I мы ўвайшлі з калідора ў пакой.

Стары ляжаў на пасцелі наўзнак, прыкрыты беленькай прасціной. Яшчэ меншы, худзенькі i горда насаты.

— Папа, к тебе пришли.

Не расплюшчыўшы паўпадалых вачэй, не павярнуўшы носа, на здзіўленне, моцна спытаўся:

— Кто?

Дачка назвала нас. Нягучным i ашчадна чулым голасам яго найбліжэйшай істоты.

Тады — зусім ужо дзіўна, неадпаведна гучным, нібы камандным голасам — угару было пададзена другое слова:

— Конь-як!

Яна пагладзіла яго бязвольную руку на прасціне.

— Какой коньяк, папа милый, какой коньяк? Друзья навестить тебя заглянули...

А ён не сказаў больш нічога.

Хвілін праз некалькі мы ціха выйшлі.

Не ведаю, ці я тады, гледзячы на яго, падумаў так, ці гэта я цяпер, амаль праз тры дзесяцігоддзі, так думаю, перанёсшы сябе ў той час, у тое маўчанне. A ўсё ж хочацца гэта сказаць.