Дрэва вечнасцi

— Ну і суседзяў даў нам Бог! — скардзілася яна мужу. — Зайшла сёння зранку ў хлеў Хіма, глянула на ягнят ды як плясне ў ладкі: «Авой! Якія яны файныя!» Ну, маеш, думаю сабе. Не паспела тая за парог, а двое ягнят закруціліся на месцы — ды ўжо і па іх... Скулу табе ў бок, ведзьма!..

— А я іду гэта з ночы, — расказваў Іван, — паўз яе хату і гляджу — качаецца штосьці круглае, не раўнуючы як клубок. Дый свеціцца так, нібы зорка. Стаю я і дзіўлюся, а яно па царынцы, праз жэрдкі ды проста ў Хіміны дзверы... Каб так здароў быў!.. Калі б здагадаўся ды зняў свае порткі, можа б, імі ведзьму злавіў, а так прапала...

З другога боку, на самым блізкім узгорку, суседам быў Юра. Пра яго людзі казалі, што ён богападобны. Ён быў, як Бог, усёмагутны і ўсяведны, той градаўнік і знахар. У сваіх дужых руках трымаў сілы нябесныя і зямныя, смерць і жыццё, здароўе скаціны і чалавека, яго баяліся, і ў ім мелі патрэбу ўсе.

Здаралася, што і Іван звяртаўся да яго, але кожны раз, сустракаючы пагляд чорных пякучых знахарскіх вачэй, непрыкметна сплёўваў: «Соль табе ў вочы...»

Аднак найгорш дакучала ім Хіма. Старая ліслівая баба, заўжды такая прыветлівая, яна вечарамі перакідвалася ў белага сабаку ды швэндалася па суседскіх загарадках. Не раз Іван шпурляў тапаром па ёй, кідаў віламі і праганяў.

Рабая карова на вачах сохла і ўсё менш і менш давала малака. Палагна ведала, чыя гэта работа. Яна падпільноўвала, замаўляла, па колькі разоў на вечар бегала да кароў, уставала нават ноччу. Раз нарабіла такога гвалту, што Іван бег у загарадку, як дурны, і мусіў адганяць ад парога вялікую жабу, што намагалася пералезці ў хлеў. Але жаба раптам недзе знікла, а з-за плота скрыпеў ужо Хімін галасок:

— Добры вечар, суседзечкі любыя... хе-хе...

Бессаромніца!

Чаго яна толькі не вырабляла, тая прыроджаная ведзьма! Рабілася палатном, што прыцемкам бялела пад лесам, поўзала вужом або кацілася ўзгоркамі празрыстым клубком. Співала, нарэшце, месяц, каб было цёмна, як ішла да чужой скаціны. Не адзін бажыўся, што бачыў, як яна церніцу доіць: загоніць у яе чатыры калкі, няйначай саскі, — і надоіць поўную даёнку.

Колькі клопату было ў Івана! Ён не меў нават калі апамятацца. Гаспадарка вымагала вечнай працы, жыццё скаціны так цесна спляталася з яго асабістым жыццём, што выцясняла ўсялякія іншыя думкі. Але часамі, неспадзявана зусім, калі ён падымаў вочы на зялёныя царынкі, дзе спачывала ў копах сена, або на глыбокі задуменны лес, адтуль далятаў да яго даўно забыты голас:

Мяне ўспомні, мой міленькі,

Хоць разок адзіны,

А я цябе прыгадаю

Сем раз на гадзіну.

Тады ён кідаў работу і кудысьці знікаў.

Фанабэрыстая Палагна, што звыкла шэсць дзён на тыдзень рабіць і толькі ў свята адпачывала, выхваляючыся фацэтнымі строямі, злосна папракала яго за прымхі. Але ён гневаўся:

— Заткніся! Глядзі сваё і не лезь у маё...

Ён сам злаваўся на сябе: «Нашто гэта?» — і вінавата ішоў да жывёлы.

Прыносіў ёй хлеба ці драбок солі. З даверлівым рыканнем цягнулася да яго рыжуня або сівуня, высоўвала цёплы чырвоны язык і разам з соллю лізала рукі. Волкія бліскучыя вочы прыязна глядзелі на яго, а цёплы дух малочнага вымя і свежага гною зноў вяртаў страчаны спакой і раўнавагу.

У кашары яго аблівала цэлае мора авечак, такіх маленькіх, круглых. Яны ведалі гаспадара свайго, гэтыя бараны і авечкі, і з радасным бляяннем ціснуліся да яго ног. Ён запускаў пальцы ў пухнатую воўну або з бацькоўскім пачуццём браў на рукі ягня — і дух паланіны веяў тады над ім ды клікаў у горы. Рабілася спакойна і добра на сэрцы.

У гэтым была Іванава радасць.

Ці любіў ён Палагну? Такая думка ніколі не лезла яму ў галаву. Ён гаспадар, яна гаспадыня, і хоць дзяцей у іх не было, затое была скаціна — чаго ж яшчэ больш? На добрай гаспадарцы Палагна раздабрэла, стала поўная і чырвоная, курыла люльку, як Іванава маці, насіла пышныя шаўковыя хусткі, а на валлястай шыі ў яе блішчала столькі караляў, што жанчыны аж лопаліся ад зайздрасці. Яны ездзілі разам у горад або на фэст. Палагна сама сядлала свайго каня і закладвала чырвоны пастол у стрэмя так горда, нібы ўсе горы належалі толькі ёй. На фэстах былі людзі і далёкія роды, пенілася піва, лілася гарэлка, зляталіся ўсялякія навіны з далёкіх гор. Іван абнімаў маладзіц, Палагну цалавалі чужыя мужыкі — якое тут дзіва! — і задаволеныя, што файна так прабавілі час, яны вярталіся зноў да штодзённых турбот.

Да іх таксама прыязджалі добрыя гаспадары ў госці.

— Слава Ісусу! Як жонка, скацінка, як маецеся?

— Дзякаваць Богу, а як самі?..

Садзіліся за ўзорысты стол, цяжкія ў сваім авечым убранні, і частаваліся гуртам свежай кулешай ды кіслай сыраквашай, ад якой ажно язык аблазіў.

Так ішло жыццё.

На працу — будні, на варажбу — свята.

На куццю Іван быў заўсёды ў дзіўным настроі. Усё роўна як перапоўнены нечым таямнічым і свяшчэнным, ён усё рабіў паважна, нібы службу божую служыў. Раскладваў Палагне жывы агонь для вячэры, слаў сена на стол ды пад стол і з поўнай верай рыкаў пры гэтым, як карова, бляяў авечкаю ды ржаў канём, каб вялася скаціна. Абкурваў ладанам хату і кашары, каб адагнаць звера і ведзьмаў, а калі чырвоная ад мітусні Палагна сярод таго курыва абвяшчала нарэшце, што гатовы ўсе дванаццаць страў, ён, перш чым засесці за стол, нёс тайную вячэру жывёле. Скаціна першая павінна была пакаштаваць галубцоў, сліў, бобу і куцці, што так старанна гатавала яму яго Палагна. Але гэта было не ўсё. Яшчэ трэба было заклікаць на тайную вячэру ўсе варожыя сілы, перад якімі бярогся ўсё жыццё. Браў у адну руку міску са стравай, а ў другую сякеру і выходзіў на двор. Зялёныя горы, убраўшыся ў белыя світкі, прыслухоўваліся чуйна, як звінела на небе золата зор, мароз бліскаў срэбным мячом, сцінаючы гукі ў паветры, а Іван выцягваў руку ў гэтую скаваную зімою бязлюднасць і склікаў на тайную вячэру да сябе ўсіх чарнакніжнікаў, ведзьмароў, знахароў усялякіх, лясных ваўкоў і мядзведзяў. Ён клікаў буру, каб зрабіла ласку прыйсці да яго на тлустыя стравы, на добрую гарэлку, на вячэру святую, але яны не рабілі ласкі і ніхто не прыходзіў, хоць Іван запрашаў тройчы. Тады ён заклінаў іх, каб не з’яўляліся ніколі, і з палёгкай уздыхаў.

Палагна чакала ў хаце. Агонь натомлена ляжаў у печы, ціха драмаў жарам, стравы спачывалі на сене, калядны спакой выплываў з цёмных куткоў, голад клікаў да ежы, але яны яшчэ не маглі сесці за стол. Палагна пазірала на мужа — і яны ў згодзе разам кленчылі, просячы Бога, каб дапусціў да вячэры тыя душы, якіх ніхто не ведае, што пропадам прападаюць, на лясных работах забітыя, дарогамі пакалечаныя, водамі патопленыя. Ніхто іх не ўспомніць, ані ўстаючы, ані кладучыся, ніхто не згадае, дарогаю ідучы, а яны, бедныя душы, горка мардуюцца ў пекле, чакаючы куцці...

І калі так маліліся, Іван быў пэўны, што за плячыма ў яго плача, схіліўшыся, Марычка, а душы заўчасна памёршых нябачна садзяцца на лавы.

— Здзьмухні, перш чым садзіцца! — патрабавала ад Івана Палагна.

Гэта ён ведаў і без яе. Старанна здзьмухваў з лавы, каб не прыціснуць якую-небудзь душу, і садзіўся вячэраць...

Пад Новы год да скаціны ў загарадзь прыходзіў сам Бог. На высокім небе ясна гарэлі зоркі, люта трашчаў мароз, а сівы Бог басанож ішоў па пухнатым снезе і ціха прачыняў дзверы ў кашары.

Прахапіўшыся ўночы, Іван прыслухоўваўся і, здавалася, чуў, як лагодны голас пытае ў скаціны: «Ці ты, жывёлка, накормлена, напоена добра? Ці даглядае цябе гаспадар?» Радасна бляялі авечкі, вясёлым рыкам адзываліся каровы — гаспадар даглядае іх добра, сумленна, поіць, корміць і нават нядаўна вычасаў поўсць. Цяпер Пан Бог напэўна надорыць яго новым прыплодам.

І Бог даваў прыплод. Авечкі мірна каціліся, каровы шчасліва цяліліся.

Палагна была вечна заклапочаная сваёю варажбою. Абносіла скаціну агнём, каб тая была прыгожая і льснілася, як божае святло, каб да яе не меў доступу нячысцік. Яна рабіла, што толькі ведала, каб жывёла была такая ціхая, як корань у зямлі, такая малочная, як у патоку вада. Яна ласкава прамаўляла да яе: