Дрэва вечнасцi

Паланіна! Ён ужо стаяў на ёй, на гэтай высокай лугавіне, укрытай густою травою. Блакітнае мора разгневаных гор аблегла Івана шырокім колам, і здавалася, што тыя бясконцыя сінія валы ідуць на яго, гатовыя ўпасці да ног.

Вецер, востры, як наточаны тапор, біў яму ў грудзі, яго дыханне злівалася з дыханнем гор, і гордасць напоўніла Іванаву душу. Ён хацеў крыкнуць на ўсю моц, каб рэха пакацілася з гары на гару, аж да небакраю, каб захістаць мора вяршынь, але раптам адчуў, што яго голас прапаў бы ў тых прасторах, як камарыны піск...

Трэба было спяшацца.

За ўзлобкам, у далінцы, ён знайшоў закураную стаю^[13]. Дзірка для выхаду дыму чарнела ў сценцы халодным правалам. Загарадкі на авечак стаялі пустыя, і аўчары ўвіхаліся там, каб было дзе начаваць пры скаціне. Старшы аўчар здабываў жывы агонь.

Ушчаміўшы ў шула лучыну, два чалавекі цягалі рэмень, ад гэтага лучына круцілася і скрыпела.

— Слава Ісусу! — павітаўся Іван.

Але яму нічога не адказалі.

Таксама фуркала лучына, і два чалавекі, засяроджаныя і строгія, тым самым рухам цягалі рэмень. Лучына пачынала курэць, і скора маленькі агеньчык выскачыў з яе і запалаў з абодвух канцоў. Старшы аўчар набожна падняў агонь і ўторкнуў у кастрышча, складзенае каля дзвярэй.

— Навекі слава! — павярнуўся ён да Івана. — Цяпер у нас ёсць жывы агонь, і пакуль ён гарэцьме, ні звер, ні сіла нячыстая не возьме скаціны дый нас, грэшных...

І завёў Івана ў стаю, дзе ад парожніх даёнак, дзежак ды голых лавак патыхала запусценнем.

— Заўтра прыгоняць нам скаціну, каб толькі памог Пан Бог усю людзям аддаць, — абазваўся аўчар і расказаў, што Іван павінен рабіць.

Штосьці было спакойнае, нават велічнае ў словах і ў рухах паланінскага гаспадара.

— Міка!.. — гукнуў ён праз дзверы. — Раскладзі барзджэй агонь у стаі...

Тонкі кучаравы Мікола, з поўным жаночым тварам, унёс у стаю агонь.

— Ты ж хто, братка, будзеш — аўчар? — зацікавіўся Іван.

— Не, я — спузар, — паказаў зубы Мікола, — павінен пільнаваць вогнішча, каб не згасла, бо будзе бяда!.. — Ён нават з жахам азірнуўся наўкола. — Дый вады схадзіць да ручая, дый у лес дроў...

Тым часам вогнішча разгаралася. Поўным павагі рухам, як даўнейшы жрэц, падкідваў у яго старшы аўчар сухі ельнік ды свежыя лапкі, і сіні дым лёгка ўзнімаўся над ім, а далей, адкінуты ветрам, чапляўся за горы, перабіраўся праз чорную паласу лясоў і слаўся па далёкіх блакітных вяршынях.

Паланіна пачынала сваё жыццё жывым нязгасным агнём, што меўся яе бараніць ад усяго ліхога. І, нібы ведаючы пра гэта, агонь горда віўся сваім змяіным целам, дыхаў усё новымі клубамі дыму...

Чатыры дужыя аўчаркі, паклаўшы на траву свае кажухі, глядзелі задумліва ў горы, гатовыя ў адну хвіліну ўскочыць на ногі, выскаліць зубы ды натапырыць поўсць.

Дзень ужо гас. Горы мянялі сваё блакітнае ўбранне на ружовыя з золатам рызы.

Мікола клікаў вячэраць.

Тады сышліся ў стаю ўсе аўчары і паселі каля жывога агню, каб спакойна з’есці сваю першую паланінскую кулешу...

***

Якая ж тая паланінка стала ўвесну вясёлая, калі стрэла гурт авечак з навакольных сёлаў!..

Старшы аўчар, нібы дух паланіны, абходзіць з агнём стойла. Выгляд мае паважны, як у жраца, ногі ступаюць цвёрда і шырока, а дым з галавешкі пырхае за ім крылатым змеем. На вароты стойла, куды маюцца пераходзіць авечкі, аўчар кідае агонь, а сам прыслухоўваецца. Ён чуе ход паланінскі не толькі вухам. Ён сэрцам чуе, як з глыбозных далін, дзе кіпяць рэкі і рвуць берагі, з ціхіх селішчаў і царынак коціцца ўгору, на покліч вясны, жывая хваля жывёлы і пад нагамі ў яе радасна ўздыхае зямля. Ён чуе далёкае дыханне атары, рыканне кароў і ледзь улоўны зык песень. А калі нарэшце паказаліся людзі і ўзнялі ўгору доўгія трамбіты, пазалочаныя сонцам, каб прывітаць паланіну сярод сініх вяршынь, калі забляялі авечкі і шумлівым патокам залілі ўсе загарадзі, старшы аўчар упаў на калені і выставіў рукі ў неба. За ім схіліліся ў малітве аўчары і людзі, што прыгналі скаціну. Яны прасілі Бога, каб у авечкі было гарачае сэрца, як гарачы агонь, які пераступала, каб Божухна міласэрны ратаваў хрысціянскую жывёлу на росах, на водах, на ўсіх пераходах ад усялякага ліха, звера і выпадку. Як памог Бог сабраць жывёлу разам, каб так памог усю людзям аддаць...

Ласкава слухала неба шчырую малітву, дабрадушна хмурыўся Бэскід, а вецер, пралятаючы далей, старанна прычэсваў травы на паланіне, як маці дзіцячую галоўку...

***

Паланінка, верхавінка, чым ты так зрадзела, ці не тымі авечкамі, на якіх глядзела?..

— Ашкір! Ашкір! — падганяе ззаду аўчар. Авечкі лена згінаюць калені, трасуцца на тонкіх ножках і цярушаць воўну. — Ашкір! Ашкір! — Голыя морды, са старэчым выразам нуды, растульваюць слінявыя губы, каб паскардзіцца бог ведае каму: «Бэ-э... мэ-э...» Два аўчары вядуць гурт. Чырвоныя порткі разразаюць паветра, ад руху ківаецца кветка на капелюшы. — Шкір-шкір!.. — Аўчаркі прынюхваюцца да ветру і адным вокам скоса пазіраюць на авечак, ці ўсё ў парадку. Трэцца воўна аб воўну, белая аб чорную, падымаюцца пухнатыя хрыбты, як дробныя хвалі ў возеры, і дрыгаціць атара. — Да гурту! Да гурту! — Гарлавы вокліч вяртае крайніх у атару, трымае паводку ў берагах. Горы блакітнеюць навокал, як мора, вецер грувасціць на небе хмары. Трасуцца кучаравыя авечыя хвасты, а галовы ўсе нахіліліся, і белыя пляскатыя зубы выгрызаюць да кораня салодкі дзядоўнік, чартапалох, ружовую канюшыну. — Шкір! Шкір! — Сцеле паланіна атары пад ногі свой кілім, а яна накрывае яе рухомым рабым кажухом. Хрум-хрусь... Бэ-э... мэ-э... Хрум-хрусь... Цені ад хмар блукаюць па бліжэйшых узгорках, перасоўваюць іх з месца на месца. Ходзяць, здаецца, горы, як валы ў моры, і толькі далёкія непарушна блакітнеюць на месцы. Сонца заліло авечую воўну, рассыпалася ў ёй вясёлкай, запаліла травы зялёным агнём, за аўчарамі ідуць доўгія іх цені. — Да гурту! Да гурту! — Хрум-хрусь... Хрум-хрусь... — Нячутна ступаюць пастухі ў пасталах, коціцца мякка воўністая хваля па паланіне, а вецер пачынае іграць на далёкім варынні. «Дз-з...» — тонка спявае ён на адшчапанай трэсцы, дакучна звініць, як муха. «Дз-з...» — гучна абзываецца другое варынне, наводзячы сум. Хмары ўсё прыбываюць. Яны ўжо закрылі паўнеба, гасне далёкі Бэскід і чарнее, і пахмурнее ў ценях, нібыта ўдавец, а паланіна яшчэ маладая. І пытаецца вецер тонкім голасам у варыння: «Чаму ж ты не жэнішся, высокі Бэскідзе?» «Бо зялёная паланінка за мяне не пойдзе», — сумна ўздыхае Бэскід. Блакітнае неба ўмурзалася ў шэрань, мора гор пацямнела, паланіна пагасла, і атара авечак паўзе па ёй, як шэры лішай. Халодны вецер распраўляе крылле і б’е ім у грудзі пад безрукаўку. Так цяжка дыхаць, што хочацца павярнуцца да яго спінаю. Няхай б’е... Тонка заводзіць варынне, як муха ў павуцінні, скуголіць боль невыносны, плача самотны сум... Дз-з... дзы-ы... Не змаўкае, бесперастанку. Выцягвае жылы і рэжа нажом па сэрцы. Хацеў бы не слухаць, але нельга, хацеў бы ўцячы — ды куды? Ашкір-ашкіра!.. А ты куды?.. Ліха б на цябе! Шкір-шкір!.. Мурка!.. Але Мурка ўжо адварочвае. Абганяе авечку, вецер настаўбурыў на ім поўсць, а ён злавіў ужо зубамі за карак авечку і кінуў у атару. Дз-з-ы-ы... Дз-з-і-і... Так зубы баляць аднастайным і нясцерпным болем. Сцяў бы зубы і змоўк. Дзынькай, чорт бы цябе пабраў! Што гэта плача? Мабыць, «той», каб ён каменем стаў!.. Вось так, здаецца, упаў бы на зямлю, знясілены, заткнуў бы вушы пальцамі ды заплакаў... Бо ўжо не можаш далей... Дзы-ы-ы... Дз-з-і-і... Божа!

Іван вымае флаяру і дзьме ў яе штосілы, але «той», вар’ят, мацнейшы за яго. Ляціць ад Чарнагоры, як раскілзаны конь, б’е капытамі травы і размятае грывай гукі флаяры. А Чарнагора, як ведзьма, лыпае бяльмом — снежным полем — з-пад чорных распластаных валасоў і пужае. Дз-ы-ы... Дзі-у-у...