У сьвятле гiстарычных фактаw

Можна дадаць, што з гэтай канцэпцыяй не пагаджаецца таксама сяньня даволі ўплывовы савецка-расейскі гісторык В.Л.Янін. Схіляючыся да тэорыі пра заходняславянскае паходжаньне крывічоў ды пра ўдзел заходнепрыбалтыцкіх славянаў у заснаваньні Ноўгараду, а таксама зьвяртаючы ўвагу на імкненьні полацкіх князёў пашырыць межы свайго княства ў кірунку крывіцкіх Пскова, Ноўгараду й Смаленску, у сваім супольным з М.Х.Аляшкоўскім артыкуле ён, між іншага, піша ў адпаведнай зносцы:

«Отметим также, что в наше время, говоря о Руси, историки обычно преуменьшивают значение Полоцка и противопоставляют только Киев и Новгород как два главных города. Между тем, с точки зрения героев Эймундовой саги, вся Русь делилась на три части - Новгород, Полоцк и Киев. В связи с этим понятно, почему в ХІ в. Софийские соборы имелись только в этих трех городах и нигде больше, что отражает соперничество трех центров даже в области церковного строительства»[25].

Гісторыю Полацкага княства Абэцэдарскі наагул абыходзіць поўным маўчаньнем. Замест таго, каб хоць крыху зазірнуць у гэтую гісторыю, ён працягвае паўтараць сваю зацяганую «праўду»:

«Палітычная гісторыя заходніх зямель Русі таксама была неаддзельнай ад палітычнай гісторыі ўсёй Старажытнарускай дзяржавы. У паходах кіеўскага князя Алега на Візантыю прымалі ўдзел і воіны заходнерускіх зямель. Пераможаная Візантыя была вымушана даць «уклады» (дань) шмат якім старажытнарускім гарадам, у тым ліку і Полацку. Жыхары заходніх зямель Русі ўдзельнічалі ў абароне паўднёвых земляў Старажытнарускай дзяржавы ад нападаў качэўнікаў-печанегаў. У 1068 г. кіяўляне, паўстаўшы супраць вялікага князя Ізяслава, пасадзілі на вялікакняжацкі прастол полацкага князя Ўсяслава» (б.12-13).

Перш-наперш няма ніякіх падставаў улучаць Полацкае княства ў склад Кіеўскай Русі за часамі Алега (882-912) ці нават яшчэ раней. Такога паходу Алега на Бізантыю ў 907 годзе, пра які тут кажа Абэцэдарскі, зусім не было. Бізантыйскія крыніцы, якія занатоўвалі ўсе іншыя набегі Русі, пра гэты «пераможны» паход Алега ня ведаюць, дый у «Повесть временных лет» ён трапіў як фантазія летапісца, складзеная з элемэнтаў іншых набегаў на Бізантыю тае ж Русі й Баўгарыі[26]. Значыцца, не магло браць удзелу ў гэтым паходзе й Полацкае княства. З гэтае прычыны яно не магло й скарыстаць з тых «пераможных укладаў», якія быццам бы тады былі накінутыя Алегам Бізантыі. Некалі яшчэ А.А.Шахматаў, дапушчаючы магчымасьць існаваньня аднае гандлёвае ўмовы з 907 году, паставіў пад пытаньне праўдзівасьць гэтых «пераможных» паходаў Алега й ягоных «укладаў» зь Бізантыяй ды давёў, што ўлучэньне ў гэтую афэру Полацку, Растова й Любеча было звычайным «домыслом составителя "Повести временных лет"». Пасьля да падобнае думкі прыйшоў і савецкі гісторык А.Н.Насонаў[27], а зусім нядаўна паўтарыў яе іншы савецкі гісторык В.А.Кучкін, зазначаючы, што, прыкладам, Растоў ня мог браць удзелу ў гэтым паходзе Алега ўжо толькі з тае прычыны, што ён тады яшчэ не йснаваў[28].

Дарэчы, за часамі Алега не йснаваў таксама і Пераяслаў, аднак аўтар «Повести временных лет» улучае і яго ў гэтыя Алегавы «ўклады». Акрамя таго ў Любечы ніколі не было «вялікага князя», але той жа аўтар, як у выпадку Полацку, Растова, Пераяслава й Чарнігава (Ноўгарад наагул адсутнічае), і ў Любечы садзіць «вялікага князя» ды «ўзалежнівае ад Алега» «вялікіх князёў» усіх гэтых гарадоў («по тем бо городом седяху велиции князи под Олгом суще»).

Трэба тут яшчэ нагадаць і пра той факт, што няма гутаркі пра Полацак у гандлёвых умовах Кіеўскае Русі зь Бізантыяй 912 і 944 гадоў; ня згадвае пра Полацак і бізантыйскі імпэратар Канстантын Парфірагенэт, хоць у сваёй ведамай працы ён і пералічвае ўсе залежныя ад Кіева гарады. Дарэчы, у другой палове Х стагодзьдзя Полацкае княства жыло сваім незалежным палітычным жыцьцём) пра што будзе гутарка ніжэй. Як вынікае, незалежным яно было і ў першай палове гэтага Х стагодзьдзя. Шмат якія савецкія гісторыкі, у тым ліку А.Н.Насонаў, М.І.Артамонаў і В.Т.Пашута[29], канстатуюць, што за часамі Алега й пасьля Кіеўская Русь абмяжоўвалася да земляў сьціслае Кіеўшчыны й Ноўгарадчыны. Яе тэрытарыяльны рост прыпадае толькі на часы княжаньня Сьвятаслава Ігаравіча й ягонага сына Ўладзіміра, пра што сьведчыць і «Повесть временных лет». Для ранейшых часоў, прыкладам, Пашута дапушчае йснаваньне нейкага незалежнага дзяржаўнага аб'яднаньня («хаўрусу плямёнаў») з цэнтрам у Полацку.

Між іншага, у «Повести временных лет» пра Полацак згадваецца яшчэ пад 862 годам, г.зн. раней за княжаньне Алега. Тут ідзе гаворка пра тое, як Рурык быў пакліканы ў Ноўгарад ды раздаваў «мужем своим грады: овому Полотеск, овому Ростов, другому Белоозеро». Пад 980 годам зноў паведамляецца, што «бе бо Рогволод пришел из заморья» й «имяше власть свою в Полотьске». Як можам канстатаваць, тут фактычна паўтараецца адна і тая ж легенда пра «вараскае» валоданьне ў Полацку: і пакліканы «вараг» Рурык тут садзіць «свайго мужа» і Рагвалод прыходзіць «из заморья». Згадваецца таксама й пра той жа Растоў, які, згодна В.А.Кучкіна, быў заснаваны толькі ў канцы Х ці пачатку ХІ стагодзьдзя. Зноў жа, гістарычна даведзена, што гэтак званыя варагі-русы аселі на ўсходзе Эўропы куды раней, а гэта недзе на пачатку ІХ стагодзьдзя, пра што сьведчаць шмат якія крыніцы, у тым ліку й арабскага паходжаньня[30].

Даводзіцца толькі сьцьвердзіць, што ІХ стагодзьдзе - гэта даволі цёмны пэрыяд у гісторыі ўсходніх славянаў, што прывяло да ўзьнікненьня розных дапушчэньняў, да ведамага змаганьня ў гістарыяграфіі між «нарманістамі» й «антынарманістамі». Яшчэ цямнейшы быў ён для аўтара «Повести временных лет». Не забывайма, што гэтую «повесть» ён пісаў на пачатку ХІІ стагодзьдзя, калі Кіеўская Русь перажывала агонію поўнага развалу. Маючы жаданьне і заданьне ратаваць ейную цэласьць і «магутнасьць», ён, бясспрэчна, узалежніваў ад Кіева з даўных часоў усе землі ўсходніх славянаў, у тым ліку і Полацкае княства, тым больш, што гэтае княства сваёй незалежнасьцяй найбольш спрычынілася да развалу самое Кіеўскай Русі.

Выходзячы з гісторыі палітычна-тэрытарыяльнага росту Кіеўскай дзяржавы ў Х стагодзьдзі й факту незалежнасьці Полацкага княства ў другой палове гэтага стагодзьдзя, даводзіцца таксама канстатаваць, што Полацкае княства было самастойным і раней. У другой палове Х стагодзьдзя ў Полацку княжыў Рагвалод. Ён быў гістарычна-рэальнай асобай, бо пра яго шмат згадваецца ў летапісах ды сярод князёў Полацкага княства й пазьней сустракаліся князі на імя Рагвалод. Пра першага гістарычна ведамага полацкага князя Рагвалода ў летапісах паведамляецца супярэчліва. Супярэчлівасьць датычыць і ягонага канфлікту з ноўгарадзкім князем Уладзімірам. Канфлікт гэты летапісы адносяць да 980 году, і ён быццам узьнік з тае прычыны, што ў змаганьні Ўладзіміра з сваім братам кіеўскім князем Яраполкам Рагвалод схіліўся на бок Яраполка, пасватаўшы нават за яго дачку Рагнеду. У сувязі з гэтым Уладзімір напаў на Полацкае княства, забіў Рагвалода й «сына его два», сілай забраў Рагнеду, тады перамог Яраполка. Схэма гэтая выглядае даволі спрошчанай, бо цяжка дапусьціць, каб Уладзімір адначасна мог выступіць і супраць Кіева, і супраць Полацку. У гэтую схэму неяк не ўплятаецца таксама пазьнейшая «міласьлівасьць» Уладзіміра - зварот Рагнедзе «з сынам» Полацкага княства, пры гэтым у абставінах, калі гэтая «паланянка» ці звычайная «ваенная здабыча» зрабіла замах на жыцьцё таго ж Уладзіміра.

Калісьці яшчэ А.А.Шахматаў зьвязаў гэтую сутычку Рагвалода і Ўладзіміра з 970 годам[31]. Дарэчы, і ў летапісах сустракаюцца сьведчаньні, што гэтая сутычка здарылася тады, калі Ўладзімір быў яшчэ «дзіцём», а ў канфлікце галоўную ролю адыгрываў Дабрыня - дзядзька і ваявода Ўладзіміра. Яны й былі пакліканыя ў Ноўгарад у 970 годзе. Расейскі гісторык ХVІІІ стагодзьдзя В.Н.Тацішчаў, які карыстаўся летапісамі, у тым ліку адным з полацкіх летапісаў, што пасьля загінулі (праўдападобна, у пажары Масквы 1812 году), пісаў, што разгляданы тут канфлікт узьнік у сувязі з тым, што полацкі князь Рагвалод «повоева волости новогородские»[32]. І гэта магло здарыцца ў 971 годзе. У гэтым годзе кіеўскі князь Сьвятаслаў Ігаравіч, бацька Ўладзіміра, у баўгарскім паходзе мусіў быў капітуляваць перад бізантыйскім імпэратарам ды загінуў ад печанегаў, варочаючыся ў Кіеў. Гэтыя абставіны мог выкарыстаць Рагвалод, напаўшы на Ноўгарад. У вайне з Ноўгарадам Рагвалод, праўдападобна, і загінуў.