У сьвятле гiстарычных фактаw

Адным словам, тагачаснае Полацкае княства - гэта даволі вялікае й палітычна моцнае гаспадарства. Таму яно магло ня толькі захаваць сваю незалежнасьць, але й палітычна спаборнічаць з Кіеўскай Русяй. Праўда, пасьля сьмерці Ўсяслава Чарадзея, які, як і ў выпадку Кіеўскай Русі, падзяліў паасобныя землі гэтага княства між сваймі сынамі, Полацкае княства ўвайшло ў паласу разьмежаваньня на мясцовыя княствы. Гэта найперш і прывяло да ведамага ў гісторыі эпізоду 1127-1132 гадоў. Тады менскі князь Глеб Усяславіч на собскую руку ў 1104 годзе пачаў даволі амбітны канфлікт (імкнуўся пашырыць Менскае княства за кошт валоданьняў кіеўскіх князёў), які, аднак, скончыўся ў 1119 годзе ягоным паланеньнем, замардаваньнем у Кіеве ды далучэньнем Менскага княства да Кіеўскае Русі. Крыху пасьля, а гэта ў 1127 годзе, злучаныя сілы Кіеўскае Русі літаральна з усіх бакоў - з Кіева, Чарнігава й Курску, Уладзіміра (Валынскага), Турава й згаданае вышэй Горадні, а таксама Ноўгараду й Смаленску - нарэшце дабраліся да самога сэрца Полацкага княства. Аднак і гэты агульны «рускі» паход супраць «крывічоў» тады яшчэ скончыўся кампрамісам: з згоды палачанаў вялікі князь полацкі Давід Усяславіч быў заменены іншым князем - Рагвалодам Усяславічам, а апошні павінны быў узяць на сябе нейкія забавязаньні перад Кіеўскай Русяй. Мы нічога ня ведаем пра гэтыя забавязаньні; ведама толькі, што й Рагвалод Усяславіч адмовіўся ўзяць удзел у паходзе кіеўскага вялікага князя Мсьціслава Ўладзіміравіча супраць полаўцаў. У выніку той арганізаваў у 1129 годзе новы паход супраць Полацкага княства, які скончыўся здабыцьцём Полацку, паланеньнем некаторых полацкіх князёў ды іхным выгнаньнем у Канстантынопаль. Гэта здарылася з двума сынамі Рагвалода, а таксама з Давідам, Расьціславам і Сьвятаславам Усяславічамі, іхнымі жонкамі й дзецьмі. Сам Рагвалод Усяславіч, мабыць, загінуў тады на полі бітвы. У Полацку часова запанавалі стаўленьнікі Кіева, аднак ужо ў 1132 годзе, відаць у сувязі зь сьмерцяй вялікага кіеўскага князя Мсьціслава Ўладзіміравіча, гэтых стаўленьнікаў выгналі з Полацку, а за вялікага князя абралі Васільку Сьвятаславіча - сына вывезенага ў Канстантынопаль Сьвятаслава Ўсяславіча. Недзе неўзабаве пасьля 1135 году было вызваленае таксама й Менскае княства. Гэтак хутка скончылася «феадальная залежнасць» Полацкага княства ад «агульнарускай дзяржавы» - Кіеўскай Русі.

Як жа ў сьвятле пералічаных вышэй, запраўды неаспрэчных ці, паводле Абэцэдарскага, «неабвержных», фактаў можна цьвердзіць і цьвердзіць катэгарычна, што ў мінулым беларускі народ ня меў свае дзяржаўнасьці?!

Яшчэ больш парадаксальнае цьверджаньне, быццам «старажытнаруская дзяржаўная супольнасць» працягвала сваё йснаваньне ў ХІІ-ХІІІ стагодзьдзях, калі ў запраўднасьці ад старое Кіеўскае Русі заставалася адно імя, і больш нічога. Ня менш парадаксальна таксама ўважаць Кіеўскую Русь Х-ХІ стагодзьдзяў, калі яна была ў зэніце свайго палітычнага росквіту, за нейкую маналітную ці цэнтралізаваную дзяржаву, перад чым, між іншага, перасьцерагаў у сваёй апошняй працы згадваны вышэй савецкі гісторык А.Н.Насонаў (памёр у 1965 годзе)[37]. Такой яна не была ўжо хоць бы дзеля таго, што залежнасьць ад яе паасобных земляў вызначалася выплочваньнем адпаведнае даніны й вайсковай дапамогай. Далей за гэта тады ня йшла кіеўская адміністрацыя. Дарэчы, гісторыя адносінаў між сьцісла Кіеўскім і Чарнігаўскім княствамі таксама не дазваляе гаварыць пра нейкі там «цэнтралізм».

Міт пра «адзіную старажытнарускую народнасць»

Прафэсару выпадала б таксама прасачыць, да якое тэрыторыі тарнаваўся назоў «Русь». Нават у савецкай гістарыяграфіі (праўда, у спэцыяльных працах) агульна прызнаецца, што назоў гэты, зьвязаны зь дзяржаўнасьцяй, датычыў толькі Сярэдняе Прыдняпроўшчыны з цэнтрамі Кіеў-Чарнігаў-Пераяслаў.

Што ж да Полацкага княства, дык яно звычайна называлася як Зямля крывічоў або палачанаў. Гэтак, прыкладам, у Лаўрэнцеўскім і Гіпацеўскім летапісах пад 1127 годам сьцьвярджаецца: «В то же лето посла князь Мстислав братью свою на Кривичи четырми пути». У Гіпацеўскім летапісе таксама паведамляецца, пад 1140 годам: «В то же время взидоста княжича два ис Царягорода, заточени были Мьстиславом великым князем Киевьскым, зане не бяхуть его воли и не слышахуть его, коли я зовяшеть в Рускую землю в помощь», і крыху далей: «посла по Кривитьстеи князе по Давида по Ростислава и Святослава и Рогволодича два и усажа у три лодьи и поточи и Царюграду за неслушание их, и мужа свои посажа по городом их»; ці пад 1162 годам: «Том же лете Рюрик и Святополк Гюргевичь Туровьскии... и с Кривьскими князьми идоша к Случьску на Володимира на Мьстиславича».

Адначасна Абэцэдарскі цьвердзіць, што за часамі Кіеўскае Русі ўжо йснавала «адзіная старажытнаруская народнасць», якую ён часамі называе й «адзінай усходняславянскай народнасцю». Хоць Абэцэдарскі зазначае, што «Русь, "рускую" народнасць тых даўніх часоў нельга атоесамліваць ні з рускай (вялікарускай), ні з украінскай, ні з беларускай народнасцю», агульная ягоная тэндэнцыя выступае даволі выразна[38]. А рэч у тым, што пры дапамозе гэтае містычнае «адзінае старажытнарускае народнасці» савецкая гістарыяграфія фактычна намагаецца зьліквідаваць узьніклую «гістарычную ненармальнасьць» існаваньня ў сучаснасьці беларускага і ўкраінскага народаў. Бо, згодна з тэндэнцыямі гэтай гістарыяграфіі, іхнае месца павінна быць «в общерусском народе», пад якім разумееца толькі расейскі народ і які беспасярэдне выводзіцца з той «древнерусской народности». Праўда, калі трымацца нейкае навуковае ці лягічнае пасьлядоўнасьці, дык тую «старажытнарускую народнасць» выпадала б найперш зьвязваць з сучасным украінскім народам. Наагул канцэпцыя пра «адзіную старажытнарускую народнасць», узятая ў прынцыпе і перанесеная ў сучаснасьць у якасьці палітычнага аргумэнту, магла б лёгка тарнавацца, прыкладам, да італійцаў, гішпанцаў, французаў, румынаў у тым сэньсе, што сучасныя італійцы таксама маглі б прыгадаць іншым пра свае «гістарычна-нацыянальныя» правы. А як жа, усе гэтыя народы ў мінулым тварылі супольную «старажытнарымскую дзяржаву» й агульную «старажытнарымскую народнасьць», а прасьцей - італійскую нацыянальную і дзяржаўную «старажытнасьць».

Згадваны ўжо намі Б.А.Рыбакоў, прыкладам, станаўленьне гэтае «адзінае старажытнарускае народнасьці» адносіць недзе да VІ-ІХ стагодзьдзяў. Аднак, карыстаючыся рознымі апэрацыямі, ён і станаўленьне Кіеўскае Русі пераносіць у тыя ж VІ-ІХ стагодзьдзі, улучаючы ў яе - дзесьці пры канцы VІІІ ці ад пачатку ІХ стагодзьдзя - і Полацкае княства. Абэцэдарскі ў асноўным паўтарае гэтую думку Рыбакова, цьвердзячы, што «ў перыяд разлажэння першабытнаабшчыннага ладу і ўтварэння класавага грамадства (VІ-VІІІ ст.) на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы адбывалася фарміраванне адзінай усходнеславянскай народнасці, якая атрымала назву Русь». Аднак паводле Абэцэдарскага, «Старажытнаруская (Кіеўская) дзяржава, у склад якой увайшлі і землі крывічоў (палачан), дрыгавічоў, радзімічаў, склаўшы заходнюю частку яе» толькі «ўтварылася ў канцы ІХ стагоддзя», што й «паскорыла фарміраванне старажытнарускай народнасці, садзейнічала ўмацаванню яе адзінства». Зазначым, што паводле Рыбакова поўнасьцяй складзеная «старажытнаруская народнасць» ужо існавала ад пачатку ІХ стагодзьдзя. Адным словам, «фарміраванне» гэтае «старажытнарускае народнасці» Абэцэдарскі адносіць да эпохі, калі яшчэ, паводле ягонага цьверджаньня, не магло быць і мовы пра йснаваньне «Старажытнарускае дзяржавы». Калі ж зрабіць гістарычную папраўку ды аднесьці дзяржаўна-тэрытарыяльную кансалідацыю Кіеўскае Русі да эпохі Ўладзіміра Сьвятаславіча, г.зн. на канец Х стагодзьдзя, дык з гэтым канчатковым «фарміраваннем старажытнарускай народнасці» прафэсар зноў пасьпяшаўся на цэлае стагодзьдзе. Паводле савецка-марксыстаўскае канцэпцыі, народнасьць або народ - гэта прадукт клясавага распластаваньня грамадзтва й згуртаваньня апошняга ў моцнай палітычна-дзяржаўнай арганізацыі. А з гэтага вынікае, што й утварэньне «адзінае старажытнарускае народнасці» можна аднесьці хіба толькі да эпохі канца Х і цэлага ХІ стагодзьдзя, калі Кіеўская Русь вызначылася як нейкая палітычна-дзяржаўная цэласьць. Але ж і ў гэтым разе ня трэба забывацца пра слабасьць палітычных і эканамічных сувязяў між ейнымі паасобнымі землямі, пра кволасьць ейнае палітычна-дзяржаўнае структуры наагул. Ня трэба забывацца таксама, што побач з Кіеўскай Русяй і незалежна ад яе тут існавала таксама іншая палітычна-дзяржаўная арганізацыя - Полацкае княства.