У сьвятле гiстарычных фактаw

Гэтае дапушчэньне быццам пацьвярджаецца сагай Тыдрэка Бэрнскага, у аснове якой ляжыць саксонская легенда з ІХ-Х стагодзьдзяў. Паводле гэтае сагі, аналёгію чаго можна адшукаць у апавяданьнях пра Рагвалода, князь люцічаў-вільцаў Вількін зьдзейсьніў паход на ўсход, захапіў Полацак і Смаленск, а затым і «сталіцу рускага князя» - Ноўгарад. Пасьля ягонае сьмерці, аднак, верх узяў «рускі князь» (Гэртніт з сынамі Азантрыксам, Вальдэмарам і Ільлёй), падпарадкаваўшы нават «зямлю вільцінаў»[15].

Як ведама, старажытныя ліцьвіны сваё паходжаньне выводзілі ад рымлянаў - сучасьнікаў Юлія Цэзара і Пампэя (у іншых варыянтах - сучасьнікаў Нэрона). Падобная легенда бытавала й у люцічаў-вільцаў, згодна зь якой галоўны іхны горад, калісьці слаўны Волін, таксама быў заснаваны Юліем Цэзарам[16].

Праўдападобна, прафэсар Абэцэдарскі за гэтыя нясьмелыя спробы «беларускіх нацыяналістаў» спалучыць люцічаў-велетаў-вільцаў зь літвой-лютвой-ліцьвінамі інкрымінуе ім згаданую вышэй «ересь». Аднак жа, як і кожная праўда, праўда гістарычная нараджаецца ў пошуках і дыскусіях, і гэтыя пошукі й дыскусіі ня могуць быць загадзя ахарактарызаваныя як нейкая «буржуазна-нацыяналістычная назойлівасць». Як ведама, калісьці было спыненае вывучэньне дзейнасьці Ф.Скарыны й К.Каліноўскага й спыненае толькі з тае прычыны, што іхную дзейнасьць нехта назваў «папоўшчынай» і «мяшчанствам». У сувязі з гэтым тут згадаем і пра наступнае.

Ведамы савецкі гісторык Б.А.Рыбакоў, прыкладам, займаецца ўсемагчымымі экспэрымэнтамі ў пошуках гэтак званага славянскага народу ці племя «Русь-Рось». Існасьць ягоных пошукаў і экспэрымэнтаў у тым, што гэты народ ён выводзіць ад містычных росаў Псэўда-Захарыя і «росаманаў» Ёрдана, шукае сьледу гэтага народу ў тапанімічных назовах «Рось» ды катэгарычна цьвердзіць, што «народ Русь» і ягоная «Руская дзяржава» йснавалі ў Сярэднім Прыдняпроўі ўжо ў VІ стагодзьдзі ды нават і раней. Гэтыя экспэрымэнты Рыбакова знаходзяць доступ нават у шматтамовыя акадэмічныя выданьні[17], а сам ён славіцца ў савецкай гістарыяграфіі як «выдающийся историк-патриот».

Іншы савецкі гісторык, кандыдат гістарычных навукаў А.Г.Кузьмін, у гэтым дачыненьні выходзіць з супрацьлеглага боку. Народ Русь ён шукае сярод заходняпрыбалтыцкіх славянаў і адсюль перасяляе яго ў Ноўгарад, а затым і ў Кіеў[18]. Наадварот, ведамы гісторык і архэоляг П.Н.Трацьцякоў, які доўгі час трымаўся канцэпцыі Рыбакова, у апошняй з сваіх працаў прыйшоў да наступнае высновы:

«Общий итог наших попыток ответить на вопрос, кем были древние русы, давшие свое имя древнейшему государственному образованию днепровских славян, является далеко не утешительным. Группа археологических памятников, быть может, принадлежавшая этому «племени», как видим, пока что не поддается сколько-нибудь удовлетворительной этнической расшифровке»[19].

Тут і ўзьнікае пытаньне: чаму ў гэтым разе за нясьмелыя спробы спалучыць старажытных літву-лютву-ліцьвіноў з заходняпрыбалтыцкімі люцічамі-велетамі-вільцамі беларускія навукоўцы абавязкова надзяляюцца мянушкай «буржуазных нацыяналістаў» ці нават «паслугачоў» таго ці іншага ідала?! Як бачна, у разуменьні Абэцэдарскага тут павінны дзеіць старарымлянскі прынцып: Quod licet Jovi, non licet bovi!

Незалежнасьць Полацкага княства ад Кіеўскай Русі

Далей, прафэсар імкнецца давесьці, што пачынаючы ад сівое мінуўшчыны і канчаючы на ХІV стагодзьдзі ня можа быць мовы пра апрычонае нацыянальнае й дзяржаўнае разьвіцьцё беларускага народу. Ён катэгарычна цьвердзіць, што культурна, моўна, рэлігійна й дзяржаўна тады йснавалі «старажытнарускі» народ і «старажытнаруская» дзяржава, непадзельныя ў сваёй існасьці. Гэтае «старажытнарускае» адзінства не пакрыжавалася нават фактам канчальнага распаду Кіеўскай Русі на пачатку ХІІ стагодзьдзя. Іншыя пагляды ён залічвае да «хлуслівых сцвярджэнняў сучасных фальсіфікатараў гісторыі Беларусі», што пушчаюцца ў ход дзеля таго, каб «супрацьпаставіць беларускі народ рускаму», «стварыць бачнасць, што ў далёкім мінулым сучасныя брацкія ўсходнеславянскія народы не мелі нічога супольнага». Свае сьцьверджаньні прафэсар Абэцэдарскі будуе, фактычна, на сыпкім пяску, тым жа часам выступаючы й супраць паглядаў (у асобных выпадках) некаторых аўтарытэтных савецкіх гісторыкаў. Гэтак, прыкладам, згадваны Рыбакоў, усяляк абараняючы гэтае «старажытнарускае» адзінства, усёткі павінны быў прызнаць, што распад Кіеўскае Русі на шмат незалежных княстваў «тыпу заходняэўрапейскіх каралеўстваў» быў спрычынены хісткай палітычнай структурай гэтае «старажытнарускае» дзяржавы, папярэднім адасобненым разьвіцьцём і традыцыйнай варожасьцяй да яе ейных паасобных кампанэнтаў. Пры гэтым Рыбакоў даволі часта нагадваў пра «раньняе адасабненьне» Полацкага княства, хоць ён і ўлучае гэтае княства ў склад Кіеўскае Русі недзе ў ІХ стагодзьдзі ды нават і раней.

Вышэй мы гаварылі пра «балцкую тэорыю» паходжаньня беларускага народу В.В.Сядова й іншых савецкіх гісторыкаў. З гэтай тэорыяй, якая не пакідае й сьледу ад канцэпцыі пра гэтак званы «адзіны старажытнарускі народ», не пагаджаецца, прыкладам, П.Н.Трацьцякоў. Але ж і ён канстатуе:

«Очевидно, правы были те историки ХІХ в., которые считали кривичей «наполовину литовцами». И недаром наименование этой группировки - кривичи - имеет балтийское происхождение. Криве - это имя одного из персонажей литовской языческой мифологии»[20].

Тут Трацьцякову трэба было б выходзіць з адваротнага боку, бо ня трэба забывацца, што да канца ХІІ стагодзьдзя старажытныя ліцьвіны знаходзіліся ў залежнасьці ад крывічоў і ад апошніх толькі маглі пазычыць свой гэты «мифологический персонаж» - Крывэ-Крывэйта. Відаць, гарады Крэва ці Крыўгорад (што стаяў на месцы пазьнейшае Вільні) таксама былі заснаваныя гэтымі крывічамі. Але й гэтае прызнаньне, што крывічы былі «наполовину литовцами», сустракаецца з той жа «балцкай тэорыяй» на некарысьць канцэпцыі пра непадзельную «старажытнарускую народнасць», праблемам якой і прысьвяціў цытаваную тут працу Трацьцякоў.

Аднак вернемся да непадзельнае «старажытнарускае» дзяржавы. Прыкладам, у сваёй працы «Полацкая зямля», спэцыяльна прысьвечанай Полацкаму княству, рэдактарам якое быў акадэмік Б.Рыбакоў, маскоўскі гісторык і архэоляг Л.Аляксееў прыходзіць да такое высновы:

«Итак, Полоцкое княжество представляло наиболее самостоятельную политическую единицу древней Руси, обладавшую к тому же и оригинальной культурой. Во внутриполитической жизни княжества это проявилось прежде всего в известном своеобразии социального строя, выразившемся в развитии вечевого начала в ХІІ в. и в слабости княжеской власти... Во внешнеполитической жизни княжества обособленность начала проявляться весьма рано. Уже Брячислав овладел торговыми путями у волоков пути «из варяг в греки» (1021 г.), обеспечивая тем самым контроль товаров, идущих в южную Русь и обратно, а при Всеславе Полоцкая земля почти полностью освободилась от власти Ярославичей в течение всей второй половины ХІ в. Феодальная раздробленность, захватившая Полотчину в ХІІ в. и ослабившая власть князей, ищущих в борьбе с горожанами союзников в среде враждующих между собой княжеских группировок южной Руси, не сломила прежних сепаратистских устремлений Полоцкой земли. Киевским князьям не удается навязать Полоцку своих ставленников; в деле мира, войны и приглашения князей полоцкие бояре и именитые горожане ведут свою самостоятельную политику»[21].

Мы ня можам згадзіцца й з гэтай канстатацыяй Л.Аляксеева, бо тут, як пісаў калісьці ў адпаведнай рэцэнзіі Мікола Ўлашчык (зь Інстытуту гісторыі Акадэміі навук СССР), недаацэньваецца палітычная незалежнасьць і магутнасьць Полацкага княства, якое, згодна сьведчаньня таго ж Улашчыка, «фактычна ніколі не падначальвалася Кіеву»[22]. Гэтую думку Ўлашчыка пазьней падтрымаў і згадваны тут расейскі гісторык А.Г.Кузьмін, які таксама пісаў: «Локализация кривичей в верховьях трех рек и исключение их из числа подчиненных Киеву племен также относится ко времени Ярослава и его сыновей, когда здесь, видимо, было самостоятельное княжение... Полоцк был подчинен Киеву при Владимире (978-1015). Но при нем же княжество обособляется снова»[23]. Дарэчы, як прызнаецца сам Аляксееў, у сваёй працы «Полацкая зямля» ён «стремился показать, что, несмотря на черты обособленности, Полоцкая земля никогда не порывала экономических и культурных связей с Киевской Русью» і «что, несмотря на балтийский субстрат в прошлом, этническое самосознание населения Полотчины прочно тяготело к землям всей Руси, с которыми ее связывали общность территории, экономической жизни, языка и культуры», што, нарэшце, «будучи от Руси неотделимой, Полоцкая земля принимала живейшее участие в сложении русской народности»[24]. Аднак жа, нягледзячы на гэтую казуістыку, працытаваная вышэй канстатацыя Аляксеева дыямэтральна разыходзіцца з канцэпцыяй Абэцэдарскага.