У сьвятле гiстарычных фактаw

Як жа адгукнулася на гэта савецкая крытыка? У адмыслова прысьвечаным гэтаму пытаньню артыкуле І.Б.Грэкаву найперш нагадалі, што ён «скатывается на позиции белорусских буржуазных националистов». Далей сьцьвярджалася:

«Наличие в составе Великого княжества Литовского русских земель и завоевательная политика литовских феодалов на востоке не дают основания ставить знак равенства между княжествами Московским и Литовским, определять их как два равнозначных центра объединения русских земель и соответственно ставить вопрос о «двух путях сложения русской феодальной государственности» в Восточной Европе в ХІV-ХV вв., как это получается у И.Б.Грекова...

В одном случае мы имеем дело с действительным центром объединения русских земель и тесно связанным с этим процессом образования Российского централизованного государства. В другом - также с центром, но с центром экспансии, завоевания и порабощения русских, украинских и белорусских земель»[6].

Адначасна савецкая крытыка не забылася адзначыць, што «вонкавая палітыка Маскоўскай дзяржавы ў канцы ХVІ - пачатку ХVІІ ст. (і тым больш у ХІV-ХVІ стагодзьдзях) не была агрэсіяй, а была змаганьнем за зварот земляў, што былі страчаныя ў эпоху паслабленьня Русі пад мангольскім гнётам».

Калі маладыя гісторыкі ў БССР пачалі паказваць на супярэчнасьць гэтае афіцыйнае канцэпцыі гісторыі Беларусі гістарычным фактам, дык і тут з даручэньня кампартыі ўзялі голас «аспіранты» БДУ В.Люкевіч і Я.Трашчонак. Пераказаўшы трафарэтным спосабам гэтую канцэпцыю, яны адначасна згусьцілі свой аўтэрытэтны голас:

«Измышления о том, что Великое княжество Литовское было белорусским государством, что в этом государстве народ благоденствовал, что уния была специфически белорусской религией, не оригинальны и не новы. Полная научная несостоятельность и сомнительный политический смысл их давно разоблачены советскими историками. Поэтому появление на страницах «Полымя» этих ложных утверждений не может не вызвать удивления»[7].

Як ведама, годны адказ Люкевічу й Трашчонку, а таксама тым, хто стаяў за іхнай сьпіной, даў Мікола Аляксютовіч (памёр без пары ў красавіку 1967 г.). У сваім артыкуле «А дзе ж ісьціна аб'ектыўная?» ён найперш назваў гэтую маскоўска-партыйную канцэпцыю гісторыі Беларусі сьведамым палітычным махлярствам і простым абкраданьнем гісторыі беларускага народу. Адначасова, спасылаючыся на гістарычныя факты, ён высьмеяў бубненьне пра тое, быццам бы БССР - першая ў гісторыі беларуская дзяржава. Беларуская дзяржава, як пісаў Аляксютовіч, вымоўна выступае яшчэ ў гісторыі Полацкага княства, а затым і ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Каб прыйсьці да гэтае высновы, трэба нарэшце разьвітацца з закасьцянелымі канцэпцыямі й догмамі ды заняцца аб'ектыўным вывучэньнем гісторыі Беларусі. Аляксютовіч высьмеяў таксама й практыку «раўнаньня» на расейскіх цароў ды праваслаўе, намаганьне бачыць у Расеі гэтак званую «вызвольніцу» ад «нацыянальнага» й «сацыяльнага» прыгнечаньня[8].

У гэтых сваіх перакананьнях Аляксютовіч ня быў у адзіноце. Яго падтрымалі й іншыя беларускія гісторыкі ў БССР, асабліва наконт нацыянальнага характару Вялікага Княства Літоўскага. Калі ж справа ідзе пра БССР, дык пра гэтую «першую ў гісторыі беларускую дзяржаву» шмат і добра пісаў Вадзім Круталевіч. У ягоных артыкулах і рэцэнзіях вельмі добра паказаныя «цяжкія роды» БССР і вялікадзяржаўны шавінізм бальшавікоў, у тым ліку й Леніна[9]. Сучасную ж «суверэннасць» БССР вельмі добра адчувае сам беларускі народ. Яе добра адчуваў і прафэсар Абэцэдарскі, пішучы сваю брашуру.

«ХТО ПА СВАЙМУ ПАХОДЖАНЬНЮ БЕЛАРУСЫ?»

«Балцкая тэорыя» паходжаньня беларускага народу

Гэтак загалоўлены першы разьдзел брашуры Абэцэдарскага (б.9-16). На пачатку гэтага разьдзелу прафэсар інкрымінуе беларусам за мяжой тое, што яны, «выконваючы загад сваіх сучасных гаспадароў», «назойліва» прытрымліваюцца гэтак званай «балцкай тэорыі» паходжаньня беларускага народу. Яны быццам цьвердзяць, што «беларусы сваім прыходам з Захаду, сваёй культурай, доўгі час балцкай, вельмі розьніліся ад усіх народаў славянскай мовы». Гэтым сама, як часта паўтарае Абэцэдарскі, яны, бач, хочуць «пакінуць Расею па-за Эўропай», вылучыць з гэтае Расеі Беларусь. Хто на ймя прытрымліваецца гэткае канцэпцыі ён не называе.

На самой рэчы, «балцкая тэорыя» пра паходжаньне беларускага народу, якая канстатуе, што ў паўстаньні гэтага народу меў удзел балцкі (неабавязкова г.зв. «літоўскі») субстрат, - гэта ніякі ня «вымысел» нейкіх «беларускіх нацыяналістаў». Тэорыя гэтая йснуе ўжо даўно, яшчэ ад мінулага стагодзьдзя, і яна ўзьнікла найперш у асяродзьдзі расейскіх ды польскіх навукоўцаў. Пры канцы мінулага стагодзьдзя яе выстаўлялі ды абгрунтоўвалі гэткія гісторыкі, як П.Галубоўскі ды А.Качубінскі. Яна грунтуецца галоўна на дадзеных тапанімікі, лінгвістыкі й архэалёгіі. Удзел балцкага субстрату ў этнагенезе беларускага народу прызнавалі й гэткія вучоныя, як Я.Карскі ды Ў.Пічэта, якім Абэцэдарскі хіба ж ня ў стане прыляпіць нейкага «беларускага нацыяналізму». У СССР цяпер гэтая тэорыя распрацоўваецца, прыкладам, расейскім архэолягам В.В.Сядовам[10] ды яна падтрымліваецца й іншымі савецкімі расейскімі й украінскімі гісторыкамі й архэолягамі[11]. Зь нейкіх незразумелых прычынаў тэорыя гэтая не распрацоўваецца ў БССР, ды тут заўважаецца тэндэнцыя аспрэчваць яе вартасьць[12].

Згаданая тут «балцкая тэорыя» паходжаньня беларусаў мае пад сабой пэўны грунт. Няма нічога «прыніжальнага» ў тым, што ў складзе беларускага народу застаўся асыміляваны балцкі субстрат. Гэтак званых «чысьцюсенькіх» у этнічным дачыненьні народаў фактычна ніколі не йснавала. Тым часам, як цьвердзіць, прыкладам, згаданы Сядоў, гэтая «балцкая тэорыя» дапамагае зразумець выразную гістарычную апрычонасьць беларускага народу, якая, як падкрэсьлівае ён, паўстала ня ў выніку развалу Кіеўскае Русі й ня ў сувязі з уваходам сучасных беларускіх земляў у склад Вялікага Княства Літоўскага, а куды раней. Для ведама прафэсара Абэцэдарскага зацытуем асноўную думку Сядова, што грунтуецца на ягоных шматгадовых дасьледваньнях:

«Таким образом, - падсумоўвае ён, - изучение истории и некоторые языковые данные позволяют говорить о воздействии балтского субстрата на формирование белорусской этно-лингвистической общности...

При изучении процесса формирования белорусского языка и народности нельзя недоучитывать и политико-экономические факторы. Включение западнорусских земель в состав Литовского государства и признание белорусского языка в качестве официального языка в этом государстве несомненно повлияли на эволюцию днепро-двинско-неманского славянства в особую этнографическую единицу. Однако политическое обособление западнорусских земель не было первопричиной образования белорусского языка и народности. В сложении белорусов более существенная роль принадлежит этническому и языковому субстрату»[13].

Літва-ліцьвіны - заходнепрыбалтыцкія славяне

Што ж да гэтак званага «прыходу беларусаў з Захаду», дык пра гэта ў нейкай ступені гаворыцца ў «Повести временных лет» - хоць бы ў апавяданьні пра радзімічаў. Той жа В.В.Сядоў таксама даволі пэўна давёў, што й крывічы прыйшлі з захаду, г.зн. раней уваходзілі ў заходнюю групу славянства[14]. А крывічы, як ведама, былі асноўным кампанэнтам сучаснага беларускага народу. Вынікае, што і ў гэтым выпадку няма падставаў абвінавачваць у чымсьці «беларускіх нацыяналістаў».

Даволі заблытаная гісторыя старажытных ліцьвіноў-літвы. Ведамыя з даўных часоў славянскія асаблівасьці іхнай мовы й культуры змушаюць некаторых беларускіх навукоўцаў зьвярнуцца да заходніх прыбалтыцкіх славянаў, што калісьці выступалі пад назовам люцічы-велеты-вільцы. Гэта тым больш, што шмат раней Пталамей зьмяшчаў іх дзесьці на ўсход ад Віслы, а ў гістарычных крыніцах часоў Міндоўга й Гедзіміна летапісная «Літва» называліся часамі лютвой і ліцьвінамі, г.зн. гэтым сваім назовам збліжаліся з тымі ж люцічамі-вільцамі - лютымі ваўкамі. Як ведама, і тапаніміка Заходняй Беларусі, асабліва Віленшчыны, багатая на найменьні, зьвязаныя з гэтым лютым зьверам вілкам-ваўком (Ваўкавыск, Вількамір, Ваўкавышкі, Валкінікі, Вільканцы, Ваўкалаты, Вількішкі й іншыя), што таксама трэба браць пад увагу. Вось тут і ўзьнікае пытаньне, ці не было нейкай лучнасьці між заходняпрыбалтыцкімі люцічамі-велетамі-вільцамі ды ўсходнімі літвой-лютвой-ліцьвінамі. Першыя маглі пасунуцца на ўсход у выніку франка-саксонскіх войнаў ці пазьнейшага нямецкага наступу супраць прыбалтыцкіх славянаў.