У сьвятле гiстарычных фактаw

Вышэй мы цытавалі ведамага савецкага гісторыка П.Н.Трацьцякова. Ягоная праца «У истоков древнерусской народности» зьяўляецца, можна сказаць, апошнім словам савецкай гістарыяграфіі ў разгляданай тут праблеме. І вось што канстатуе Трацьцякоў:

«Не следует думать, что сложение древнерусской народности полностью завершилось сразу после образования Древнерусского государства. На первых порах средневековья народность являлась общностью весьма относительной: еще долго сказывалось своеобразие ее компонентов. Не только языковые особенности, связанные с древними диалектами различных славянских группировок и неодинаковым неславянским субстратом, не только специфические черты культуры, бытового уклада и религиозных представлений, унаследованные от прошлого, но и конкретные особенности в развитии общественного строя и различные хозяйственные традиции в первое время так или иначе отличали друг от друга отдельные части формирующейся древнерусской народности. Поэтому древнерусское население далеко не сразу стало воспринимать себя в качестве единой народности. Не только в ІХ-Х вв., но в ХІ-ХІІ вв. Русью, Русской землей называлась обычно лишь сравнительно небольшая область в пределах Среднего Поднепровья, лежащая вокруг трех городов: Киева, Чернигова и Переяславля-Русского. Население других земель - галичских, смоленских, новгородских, залесских - русским первоначально не называлось... Лишь позднее, после значительных изменений в жизни Древнерусского государства, прежде всего вместе с укреплением феодальных порядков и возникновением новой исторической обстановки, вызвавшей перемещение центра Руси и больших масс населения из Среднего Поднепровья на север, наименование Русь распространилось на все древнерусские земли, их население повсеместно стало считать себя русским.

В последующие столетия представление о единстве русской (древнерусской) народности продолжало все более и более крепнуть. И это происходило уже в период, когда Древнерусское государство стало дробиться на части, вступило в полосу политической феодальной раздробленности. Разве это не прекрасная иллюстрация того, что сложение народности и история государства - хотя и связанные друг с другом, но все же особые процессы?»[39]

Вытрымка даволі доўгая, але яна вартая таго, каб зацытаваць яе поўнасьцяй. Трацьцякоў, як бачым, не згаджаецца з аптымізмам Абэцэдарскага, між іншага, моцна падсечаным таксама «балцкай тэорыяй», якую разьвівае В.В.Сядоў. Што да сьведчаньня П.Н.Трацьцякова, быццам «древнерусская народность» і ўсьведамленьне ёю «русского единства» складваюцца толькі ў эпоху «феодальной раздробленности» ды зь «перемещением центра Руси на север», дык тут заўважаюцца моцныя нацяжкі, спалучаныя з тэндэнцыяй перакінуць мосьцік ад таго «древнерусского единства» да такога ж «общерусского единства» ў сучаснасьці.

Існаваньне вынайдзенае ім «адзінае старажытнарускае народнасці» Абэцэдарскі намагаецца падмацаваць яшчэ гэтак званай агульнасьцяй тэрыторыі, мовы, культуры й нават рэлігіі. Агульнасьць тэрыторыі ў пэўнай ступені пакрываецца дзяржаўнай супольнасьцяй, і гэтае пытаньне разглядалася вышэй. Агульнасьць рэлігіі, хоць яна й мае нейкі ўплыў на нацыянальную кансалідацыю народаў, трэба тут выключыць ужо толькі з тае прычыны, каб не адшукаць «адзінага» народу ў каталіцкай Эўропе й не распыліць «старажытнарускую народнасць» у бізантыйска-праваслаўнай атмасфэры.

Застаецца яшчэ аргумэнт пра агульнасьць мовы й культуры. Пра агульнасьць мовы цяжка сказаць штосьці канкрэтнае, бо з тых далёкіх часоў вельмі мала захавалася пісаных помнікаў дый тое ў штучнай царкоўнаславянскай мове. Занатаваныя пасьля ў гэтых крыніцах некаторыя народныя моўныя асаблівасьці не маглі паўстаць, як канстатуюць моваведы, у ХІІІ-ХІV стагодзьдзях, а належаць да куды ранейшых часоў. Дарэчы, мова ўсіх славянскіх народаў тады яшчэ не вызначалася сваёй пазьнейшай разнастайнасьцяй.

Тое сама можна сказаць і пра агульнасьць культуры. Культура, ня ў прыклад мове, - рэч агульналюдзкая. Для ўсіх народаў, калі яны не адмежаваныя толькі нейкай штучнай заслонай, яна разьвіваецца паводле натуральнага прынцыпу прыліву й адліву мора. Гэтак званая народная культура - народныя песьні, казкі, паданьні, звычаі, танцы, народная філязофія і г.д.- для гэтых часоў проста няведамая. Калі ж дапусьціць, што культура гэтая найбольш традыцыйная й захоўвае ў сабе найбольш старадаўнасьці, дык у гэтым выпадку трэба наперад адмовіцца ад канцэпцыі «адзінае старажытнарускае народнасці». Пры намаганьні ж знайсьці нейкую самабытную й агульную культуру для гэтае «старажытнарускае народнасці» Абэцэдарскаму выпадала б неяк успрыняць, прыкладам, і тагачасныя культурныя асаблівасьці тае ж Заходняе Эўропы. Магчыма, і тут прытарнавалася б тая ж канцэпцыя пра нейкую «адзіную старажытназаходнеэўрапейскую народнасць»?!

Наагул, як вынікае, тут мы маем справу з звычайным палітычным апартунізмам, бо ўжо ў наступным разьдзеле свае брашуры, прысьвечаным Вялікаму Княству Літоўскаму, прафэсар шмат разоў зазначае, што нацыянальнай адзнакай дзяржавы й народу, які ў ёй пануе, ня могуць быць ні сама дзяржава й агульнасьць тэрыторыі, ні сам народ і ягоная мова, культура й тым больш рэлігія.

«ЦІ ЙСНАВАЛА Ў МІНУЛЫМ БЕЛАРУСКАЯ ДЗЯРЖАВА?»

Гэтак загалоўлены другі разьдзел (б.17-41) брашуры Абэцэдарскага, у якім аўтар «аналізуе» праблему нацыянальнага характару Вялікага Княства Літоўскага. З гэтага ягонага «аналізу» вынікае, што «ніякіх доказаў існавання ў мінулым беларускай дзяржавы былыя гітлераўскія паслугачы не маюць, а тое, што яны выдаюць за доказы, з'яўляецца бессаромнай хлуснёй» (б.32). Катэгарычная выснова Абэцэдарскага: «Да Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ніколі не было беларускай дзяржаўнасці» (б.40), - і кропка. І тут, ведама, ягоныя аргумэнты абмяжоўваюцца пераважна да запазычанае бруднае лаянкі.

Найперш прафэсар разьвівае сваю канцэпцыю пра тое, што ні этнічны склад жыхарства, ні мова «ніколі не з'яўляліся адзнакай дзяржавы». Як вынікае з далейшых ягоных разважаньняў, гэтай «адзнакай дзяржавы» й тым больш нацыянальнае дзяржаўнасьці ня могуць быць таксама ні культура, ні тэрыторыя, ні сам народ. Тут ён, ведама, выходзіць з марксыстаўскай фразеалёгіі, паводле якой дзяржава - гэта «прадукт і праява непрымірымасці класавых супярэчнасцей», што яна, будучы «дзяржавай эксплуататараў», ня можа «супадаць непасрэдна з насельніцтвам», і г.д. Адпаведна Вялікае Княства Літоўскае, як падкрэсьлівае аўтар, было «дзяржавай літоўскіх феадалаў» (г.зн. летувіскіх феадалаў, паводле Абэцэдарскага). Яно нават не было дзяржавай летувіскага народу. Што ж да беларускасьці гэтае дзяржавы ў сучасным значэньні, дык, цьвердзіць Абэцэдарскі, «і дзяржавы беларускіх прыгоннікаў-феадалаў у мінулым не было».

Падрабязна запыняцца каля гэтае канцэпцыі было б марнаваньнем часу. Зазначым толькі, што Абэцэдарскі, магчыма сам не ўсьведамляючы таго, наводзіць фактычна паклёп на гісторыю як той «Старажытнарускай дзяржавы», так і пазьнейшае Расеі. Сапраўды, калі быць пасьлядоўным, дык паводле ягонае канцэпцыі ня можа быць гаворкі пра гэтак званае «героическое прошлое русского народа», што на кожным кроку падкрэсьліваецца ў савецкай гістарыяграфіі. Бо ж і ў іх улада належала гэтым «феадалам-прыгнятальнікам», а ня «русскому народу».

Насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага

Прафэсар Абэцэдарскі, прыкладам, цьвердзіць, што Вялікае Княства Літоўскае не магло быць беларускай дзяржавай ужо толькі з тае прычыны, што беларусы складалі ў ім «меншасць». Гэта, аднак, ня можа быць аргумэнтам на некарысьць беларускасьці Вялікага Княства Літоўскага, бо ў Рымскай імпэрыі рымляне былі «меншасцяй». Таксама, згодна зь ягонай канцэпцыяй «этнічны склад насельніцтва» ня можа быць «адзнакай дзяржавы», а таму мог бы адпасьці й гэты падлік «меншасці» ці «большасці» беларускага жыхарства Вялікага Княства.