У сьвятле гiстарычных фактаw

Адным словам, на б.33 сваёй брашуры Абэцэдарскі падае «больш-менш» дакладную колькасьць беларускага жыхарства Вялікага Княства ў ХVІ-ХVІІ стагодзьдзях - адпаведна 1.840.000 і 2.300.000 чалавек. Гэты лік ён чэрпае з дасьледваньня З.Капыскага, спасылаючыся таксама й на працы ўкраінскіх навукоўцаў[40]. Знайшоўшы, што на Ўкраіне ў гэтым часе налічвалася больш жыхарства, Абэцэдарскі сьвяткуе перамогу: чаму ж Вялікае Княства не назваць украінскай дзяржавай! Наагул, паводле ягонага саркастычнага дапушчэньня, Вялікае Княства Літоўскае можна было б назваць «украінска-беларуска-летувіска-яўрэйска-татарскай дзяржавай», і гэта - калі нібы падыходзіць да гэтага княства з гледзішча «беларускіх буржуазных нацыяналістаў».

Тым часам у сваёй працы беларускі навуковец Зінові Капыскі, да якога зьвяртаецца тут Абэцэдарскі, пры падлічэньні беларускага жыхарства Вялікага Княства Літоўскага зыходзіць зь межаў сучаснае БССР. Не выходзячы за гэтыя межы, ён і называе прыблізную колькасьць жыхарства Беларусі сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя - каля 2.300.000 чалавек[41]. Адкінуўшы 20% натуральнага прыросту за стагодзьдзе, у сваю чаргу прафэсар Абэцэдарскі для сярэдзіны ХVІ стагодзьдзя налічвае, як ужо згадвалася, 1.840.000 чалавек «беларускага насельніцтва» Вялікага Княства.

Мэтад З.Капыскага - абмяжоўвацца толькі тэрыторыяй сяньняшняй БССР - агульнапрыняты мэтад у БССР. Тут ім карыстаюцца нават пры выданьні гістарычных дакумэнтаў і дасьледваньні гісторыі беларускай мовы. Такі мэтад падыходу да гісторыі Беларусі, які, зразумела, ёсьць вынаходкай Масквы, трапна высьмеяў ужо згадваны савецка-расейскі гісторык В.В.Сядоў. Адказваючы на закіды прыхільнікаў гэтага мэтаду, ён некалі саркастычна пісаў:

«На вопрос о том, какой картой должен руководствоваться исследователь белорусского этногенеза - картой распространения белорусского языка в ХІХ - начале ХХ века или современной политической картой Белорусской ССР, может быть дан лишь один ответ. Для решения проблемы происхождения белорусов важнее этнолингвистическая карта начала ХХ в. и более раннего времени»[42].

Дапусьцім на часінку, што Беларуская ССР магла б застацца ў межах да 1924 году, г.зн. толькі ў межах няпоўнае былое Менскае губэрні. Няўжо ж, выходзячы зь межаў такой мініатурнай БССР, мы павінны падлічваць і «беларускае насельніцтва» Вялікага Княства Літоўскага эпохі ХVІ і ХVІІ стагодзьдзяў?! Мэтад гэты для кагосьці быў бы яшчэ выгаднейшы, бо «беларускае насельніцтва» ў такім разе для ХVІ ці ХVІІ стагодзьдзя зьменшылася б да якіх 200 тысячаў чалавек.

Аднак жа й прафэсару Абэцэдарскаму ведама, што этнаграфічна сьціслая беларуская тэрыторыя ў складзе Вялікага Княства далёка выходзіла за межы сяньняшняй БССР. Канкрэтна, да тэрыторыі сучаснай БССР трэба яшчэ дадаць тэрыторыю Смаленшчыны й заходняй Браншчыны, адарваныя ад Беларусі заходнія й паўночна-ўсходнія раёны Полаччыны й Віцебшчыны, а таксама Віленшчыну й Беласточчыну, што былі падараваныя сучаснай Летуве дый Польшчы. Вось тут і даводзіцца паправіць тую лічбу 1.840.000 чалавек беларускага жыхарства Вялікага Княства Літоўскага для паловы ХVІ стагодзьдзя, магчыма, дадаўшы да яе яшчэ нейкі 1.000.000 чалавек ці, нават, больш.

Дарэчы, як піша сам З.Капыскі, у першай палове ХVІІ стагодзьдзя ў Вялікім Княстве, асабліва на тэрыторыі сучаснай Беларусі, пракацілася колькі хваляў галадоўлі й чорнае хваробы, адна зь якіх (1601-1603 гадоў) у жудасных фарбах згадваецца, прыкладам, у Баркулабаўскім летапісе:

«А тот гнев Божий был и непогода, почавши от Менска до Полацка к Витебску, до Орши, до Мстиславля, до Пропойска, до Рогачова, Могилева, Любошаны... А так потом много множества людей убогих з голоду на низ з жонами и детками и з семею (пайшлі - г.зн. падаліся на Ўкраіну)... Того ж року была зима злая, снеги великие и силные, морозы... А коли вже была весна в року 1602, тот наход людей множества почали мерти: по пятеру, по тридцати у яму (хавалі). Хворых, голодных, пухлых многое множество - страх видети гневу Божого... Там же которые ишли на низ, тые вси там померли, мало се зостало. А так мерли одны при местах, на вулицах, по дорогах, по лесах, на пустыни, при роспутиях, по пустых избах, по гумнах померли. Отец сына, сын отца, матка детки, детки матку, муж жену, жена мужа, покинувши детки свои, розно по местах, по селах разышлися, один другого покидали, не ведаючи один о другом, - мало не вси померли. А коли тот поход у ворот, албо в дому у кого стоячи хлеба просили... тыми словы мовили силне, слезне, горко, мовили так: "Матухно, зезулюхно, утухно, панюшко, сподариня, солнце, месец, звездухно, дай крошку хлеба!"...

Того ж року 603. В месте Виленском, в Менску, у Радошковичах, на Орши, у Шклове и по инших многих замках было поветрие великое в пост Филипов...»[43]

Адным словам, у выніку такіх галадоўляў і хваляў чорнае хваробы тады загінула вялікая частка беларускага жыхарства. Таксама ў выніку спусташальнае вайны з Маскоўшчынай 1654-1667 гадоў Вялікае Княства Літоўскае страціла 50% свайго жыхарства. Усё гэта, як нам думаецца, не было ўлічана ні Капыскім, ні Абэцэдарскім пры падлічэньні беларускага жыхарства Вялікага Княства для сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя.

Тут выпадае нагадаць пра мэтад падліку летувіскага жыхарства Вялікага Княства Літоўскага летувіскімі гісторыкамі, бо ён вельмі збліжаецца з мэтадам прафэсара Абэцэдарскага. Паклікаючыся пры гэтым на польскіх гісторыкаў, прыкладам, некаторыя летувіскія гісторыкі зусім паважна цьвердзяць, што летувіскае (жамойцкае) жыхарства Вялікага Княства Літоўскага, нават у часох уваходу ў яго Ўкраіны, складала прынамсі каля 3/4 усяго ягонага жыхарства[44]. Падлік гэты вельмі просты, бо да летувісаў у сяньняшнім значаньні залічаюцца гістарычныя ліцьвіны наагул, г.зн. і жыхарства сьціслае Беларусі. Вось тут і зьяўляюцца гістарычныя карты «Вялікае Літвы» (у сучасным значаньні) з улучэньнем у яе беларускае тэрыторыі, на якіх, побач зь «Вільнюсам», красуюцца таксама «Гардынас», «Наўгардэліс», «Сланімас», «Браста» й г.д. Гэтыя гісторыкі, як, між іншага, і Абэцэдарскі, ніяк ня могуць зразумець, што нацыю й дзяржаву твораць яшчэ мова, культура, нацыянальна-дзяржаўная палітыка.

«Яўрэйскасьць» ці «татарскасьць» Вялікага Княства выключае сам прафэсар Абэцэдарскі, хоць гэта ён робіць з усьмешкай на адрас «беларускіх буржуазных нацыяналістаў». Што да ягонае рэплікі, што з гледзішча на перавагу жыхарства Вялікае Княства Літоўскае магло б быць «украінскай дзяржаваю», зазначым наступнае. У склад нашай дзяржавы паасобныя землі Ўкраіны ўвайшлі ў часы княжаньня Альгерда (1345-1377) і Вітаўта (1392-1430). Яны былі забраныя палякамі ў выніку Люблінскае вуніі 1569 году. Аднак Вялікае Княства існавала й перад улучэньнем украінскіх земляў і пасьля Люблінскае вуніі. Мы тут ня можам пагадзіцца з Абэцэдарскім, які цьвердзіць, што пасьля Люблінскае вуніі Вялікае Княства Літоўскае фактычна прыпыніла сваё дзяржаўнае йснаваньне, стаўшыся польскай правінцыяй. У гэтым пытаньні навукоўцы выказваюць іншыя погляды[45]. Такім парадкам, ужо адзін гэты факт - факт часовага ўваходжаньня Ўкраіны ў склад Вялікага Княства - не дазваляе характарызаваць яго як «украінскую дзяржаву». Далей, і гэта добра ведае сам прафэсар, украінскае, як і жамойцкае, жыхарства не накінула гэтаму княству свае мовы й культуры, а, наадварот, пэўны час паслугоўвалася беларускай мовай і культурай[46]. Таксама, калі, прыкладам, параўнаць ранейшыя прывілеі Полацкае, Віцебскае й Смаленскае земляў з падобнымі прывілеямі Кіеўскае й Валынскае земляў, дык даводзіцца сьцьвердзіць розьніцу праўнага характару. Гэтыя ўкраінскія землі праўна абмяжоўваліся й разглядаліся быццам вонках Вялікага Княства, залежнымі ад яго. Дый украінскі элемэнт узяў слабы ўдзел у дзяржаўна-кіраўнічых органах Вялікага Княства Літоўскага.

Мова ў Вялікім Княстве

Трымаючыся свайго погляду, быццам мова ня можа быць «адзнакай дзяржавы» (яе нацыянальнага характару), Абэцэдарскі дакарае «беларускіх буржуазных нацыяналістаў» у тым, што яны залічаюць Вялікае Княства да беларускае дзяржавы з пагляду на дзяржаўную мову гэтага княства. Ён гіранізуе: у такім выпадку Злучаныя Штаты Амэрыкі й Кубінскую рэспубліку таксама можна было б разглядаць, як дзяржавы ангельцаў і гішпанцаў. Аднак жа, ня ў прыклад іншым гісторыкам, якія сапраўды звыкліся паўтараць: «мова Вялікага Княства - беларуская» й больш нічога, «беларускія буржуазныя нацыяналісты» зусім не ўважаюць, што беларуская мова - адзіны аргумэнт на карысьць беларускасьці Вялікага Княства Літоўскага. Разглядаючы і фактар мовы як важкі аргумэнт, яны адначасна паклікаюцца й на іншыя важныя фактары - на культуру, этнічны склад жыхарства, характар нутраное й вонкавае палітыкі, удзел беларускага элемэнту ў кіраўніцтве дзяржавай. Што ж да параўнаньня, якое, спасылаючыся на мову, прафэсар Абэцэдарскі робіць між Вялікім Княствам Літоўскім, ЗША і Кубінскай рэспублікай, дык яно наагул сьмеху вартае. Як і іншыя сучасныя дзяржавы Лацінскай Амэрыкі, а таксама Канада, Злучаныя Штаты Амэрыкі й гэтая Кубінская рэспубліка паўсталі на аснове ангельскіх і гішпанскіх замежных калёніяў і каляніяльнага элемэнту. З гэтае прычыны яны й засталіся пры адпаведных мовах, а Канада - нават пры ангельскай і францускай мовах. Паводле Абэцэдарскага, Вялікае Княства Літоўскае не магло паўстаць на аснове беларускіх калёніяў і каляніяльнага элемэнту, бо яно быццам было арыгінальным творам самых летувісаў, і ў гэтай дзяржаве панавалі «літоўскія феадалы». Яны быццам падбілі беларускую тэрыторыю, заняволіўшы й беларускі народ. Выходзіць, такім парадкам, нейкае зачараванае кола, бо прафэсар Абэцэдарскі, прыкладам, адмаўляецца прыстасаваць да Вялікага Княства і баўгарскі варыянт. Баўгарыя, як ведама, была заснаваная адным зь цюрцкіх плямёнаў, якое, пакінуўшы свой назоў, зьнікла зь гістарычнае арэны, моўна, культурна й этнічна зьліўшыся з славянскім элемэнтам.